راز هستی در شعر خیام
پرسش های فلسفی خیّام ، در دور و بر معنای هستی انسان در این جهان و سرانجام او پس از مرگ می گردد . محور پرسش های خیّام مسائل انسانی است . دامنۀ اختیار انسان برای گزینش آنچه برایش خوشایند است و از رنج ها و ناکامی های او می کاهد ؛ علّت غائی آفرینش او چیست ؛ و پس از زندگی در این جهان به کجا خواهدرفت و چه سرنوشتی پیش رو دارد ؟ خیّام به اینکه هستی آفریدگاری دارد یا نه کاری ندارد . نه اثبات می کند و نه انکار. هرچند که گاهی به آن که کارگزار و آفریننده و دارندۀ هستی است اشارتی و طعنه ای دارد. بزرگترین پرسش او این آمدن و رفتن ماست . راز بزرگ هستی در نگاه موشکاف و دقیق این دانشمند ریاضیات و نجوم همین است که با وجود احاطۀ علمی بر بسیاری از معضلات طبیعت و کشف علل پدیدارهای جهان مادّی،چرا کوچکترین روزنه های دانایی انسان بر آنچه پس از این جهان هست یا نیست ، بسته است .

برای مطالعه ی ادامه ی مقاله به پیوند به وبگاه بیرونی
نگاه کنید

اینام ااز خیام هستش.بزارین تو سایت لطفا.
ابریق مرا شکستی ربی
بر من در عیش را بستی ربی
من می میخورم و تو میکنی بد مستی
خاکم به دهن مگر که مستی ربی

ناکرده گنه در این جهان کیست بگو
آن کس که گنه نکرد چون زیست بگو
من بد کنم و تو بد مکافات دهی
پس فرق میان من و تو چیست بگو

شیخی به زنی فاحشه گفتا مستی
هر لحظه به دام دگری پابستی
گفتا شیخا هرآنچه گویی هستم
اما تو چنان که مینمایی هستی؟

خیام بسیار هنرمندانه نقبی به آنچه که امروز اگزیستانسیالیسم نامیده میشود زده است. در صورتی مشکل خیام حل خواهد شد که مراد او جمال خویش را به خیام نمایان کند. یعنی خیام صرفا با خیال مراد خود آرام نمی گیرد و توانایی این را ندارد که با وصف او بنواند حتی قدمی بردارد.
ولی اگر مراد خیام چهره بنماید و او را رموز هستی بیاموزد, نهایت آرزوی خیام قبل از مرگش برآورده شده است

با درود. با تشکر از زحمت دوستی که این رباعی از خیام را ارسال کرده است، شکل صحیح آن تصور می کنم به این صورت باشد، لطفا تصحیح شود.
ابریق می مرا شکستی، ربی
بر من در عیش را ببستی ربی
بر خاک بریختی می ناب مرا
خاکم به دهن مگر تو مستی ربی

هیچ کدام از رباعیاتی که دوستان نوشته اند از خیام نیست.

این رباعی احتمالا باید به این صورت باشد :
برخــــــــــــیز بتا بیـــــار بهـــر دل ما
حل کن به جمال خویش صد مشکل ما
یک کوزه می تا به هم نوش کنیم
زآن پیش که کوزه ها کنند از گل ما
کوزه می مورد نظر که باید نوش شود ، حتما باید در مصرع اول بیت اول آورده شود .

ابیاتی که دوستان اشاره کردند هیچکدوم مستند نیستند وعلتی که در رباعیات خیام قید نشده این است که منتسب به حضرت حکیمه و معلوم نیست از ایشان باشه

اشعاری که اقای رضا نوشته را اینطور هم من شنیده ام
ابریق می مرا شکستی ربی
بر من در عیش را ببستی ربی
من می خورم و تو می کنی بد مستی
خاکم بدهن مگر که مستی ربی
...................
شیخی به زن فاحشه گفتا مستی
هر لحظه بدامان کسی بنشستی
زن گفت شیخ آن چه گویی هستم
اما تو هر آنچه می نمایی هستی

با درود فراوان
در بیش تر رباعی های خیام، تاکید بر غنیمت دانستن زمان، به ویژه زمان حال است. زیرا او مرگ را امری نا گزیر می داند.
رباعیاتی را که شاملو از خیام آورده، 125 تاست و این رباعی در آن وجود ندارد.
از نظر سبک شناسی وجود واژه ی "برای" پس از زمان خیام است و خیام بیش تر از واژه ی مرکب "از بهر، زبهر" استفاده کرده است.

در مورد حاشیه رضا این شعر به نظر برای خیام نمیاید

مصراع اول بیت اولدر بیشتر جاها به این صورت آمده برخیز بتا بیا زبهر دل ما که با توجه به عبارت « برای» که در زمان خیام بیشتر از واژه ازبهر استفاده می شده به نظر صحیح تر می رسد .

ای محبوبی که به لحاظ درک محدود ما از تو وعدم درک کامل حضور تو همچون بت که محدود است تو را آنچنان که توئی ادراک نمی کنیم به میانجیگری و اتصال دل برخیز و بر ما عنایتی کن ودل را به جمال خویش بیارای تا مشکل ما شدن (چون پرده بر افتد نه تو مانی و نه من = ما شدن ) و وحدت و یکتائی به زیبائی حضور کامل تو حل شود
تا این درک و اگاهی یکتائی و وحدت که شرابی مست کننده و مدهوش گر است را در این درک حضور بنوشیم از کوزه ای که حاصل تکامل بشریت است از ازل تا کنون و این کار را قبل از آنی بکن که تبدیل به ان کوزه شویم . چرا قبل از ان ؟ تا با این امر مبارک این کوزه را که مظروفی است به گنجایش تکامل بشری به گنجایشی بیشتر برسانیم برای دیگران که از ان می خواهند خورد

رباعی فوق چنین آغاز میشود.
بر خیز بتا بیا ز بهر دل ما
حل کن بجمال خویشتن مشکل ما
یک کوزه شراب تا بهم نوش کنیم
زان پیش که کوزه ها کنند از گل ما

بنظرم این شکل از این شعر صحیح تر باشد:
برخیز بتا بیار بهر دل ما
حل کن به جمال خویشتن مشکل ما
یک کوزه شراب تا به هم نوش کنیم
زان پیش که کوزه ها کنند از گل ما
درغیر این صورت ، گزاره یک کوزه شراب تا به هم نوش کنیم کامل نمی شود .

اشعار رضا و بهرام درسته دوستان

آقای رضا رحیق، شما اصلا اشعار دیگه خیامو خوندی که داری اینطوری تفسیر میکنی.
در مورد رباعیات آورده شده هم صادق هدایت تو مقدمه ی ترانه های خیام هم این ها رو آورده و حرف خوبی هم زده:منسوب دونستن این مهملات به خیام از بد و بیراه گفتن به اون هم بدتره.(نقل به مضمون)

مشکل خیام در واقع شکوه و رایومندی و حل نشدن مسایل هستی ست وگویا مشکل هستی با توانایی فکر حکیم و استادش ابوعلی سینا و حکمت مشاه ناگوار دنی است از این در به بیابان سرگشتگی فلسفی امده است او دانایی است که عالمیان باید به او بنازند بار امانت را هر کس بداند که نتواند کشید سرگشته می شود امام محمد بغدادی داماد خیام مرگش را چنین می نویسد خیام دندان هایش را خلال میکرد به ناگه ایستاد گفت کسان را خبر کنید تا اندرز ( وصیت) کنم و نخورد ونیاشامید تا خاکبوسی کرد گفت خدایا تورا تا دسترس خردم شناختم پس مرا بیامرز که شناخت من راه منست تا تو و سپس جان داد

خیام به شادی بسیار اهمیت میدهد
دنیا را در شادی می بیند و بس
یک دم
یک نفس

با سلام،
به نظرم این رباعی اینگونه باشد:
شیخی به زنی فاحشه گفتا مستی
هر لحظه به دام دگری پابستی
زن گفت که تو هرآنچه گویی هستم
آیا تو هم آنچه مینمایی هستی؟

به گمانم در کتابهای زمان ما - حدود 50 سال اینگونه نوشته بود :
شیخی بزنی فاحشه گفتا پستی
هر لحظه کنار ناکسی بنشستی یا هرشب به کنار ...
گفت شیخا هر آنچه می فرمایی هستم
اما تو چنانکه می نمایی هستی

دوستان عزیز رباعیات خیام به قلم صادق هدایت قابل استناد نیست چون تمام رباعیات بدون تحقیق و تفحص چاپ شده و نظر شخصی صادق هدایت باعث نگارش برخی هجویات به قول از حکیم عمر خیام شده
من توصیه میکنم برای خیام شناسی و درک اشعار حقیقی خیام کتاب دمی با خیام اثر علی دشتی رو مطالعه کنید و علمی پیش برید
و به کتاب کسانی که در تخیلات تبحر دارن و عشقی بودن و خودکشی کردن استناد نکنید
هیچ کدام از اشعار بچگانه فوق هم مربوط به حکیم عمر خیام نیست

رضا جان ازت ممنونیم ولی درستش اینه
غلط......
شیخی به زنی فاحشه گفتا مستی
هر لحظه به دام دگری پابستی
گفتا شیخا هرآنچه گویی هستم
اما تو چنان که مینمایی هستی؟
درست............
زیدی به زنی فاحشه گفتا مستی
هر لحظه به دام دگری پابستی
زن گفت زیدا هرآنچه گویی هستم
آیا تو چنان که مینمایی هستی؟

دوستان رباعی درست آن اینگونه است
زیدی به رن فاحشه گفتا پستی
هر لحظه به دام دیگری دل بستی
گفتا زید هر آنچه گوئی هستم
اما تو آنچه مینمائی هستی

دوستان آنچه نظر اکثر کارشناسان امر را با خود همراه ساخته اینگونه خوانده می شود:
شیخی به زنی فاحشه گفتا مستی
هر لحظه به دام دگری پا بستی
گفت شیخا،هرآنچه گویی هستم
آیا تو چنان که مینماِی هستی؟

با أدب و احترام خدمت ادیبان گرام
کناب خیام نامه نوشته محمد رضا قنبری که به چاپ سوم و چهارم رسیده است بهترین مرجع برای شناسائی حضرت عمر خیام نیشابوری نابغه بی همتای تفکر ایران زمین میتواند باشد- که هر چند بسرعت مورد مطالعه و استناد بزرگان شعر و أدب پارسی بویژه خیام دوستان قرار گرفت ولی متاسفانه هنوز بحد کافی برای شناخت حضرت عمر خیام نیشابوری در سطح گسترده قرار نگرفته است فلذا مطالعه و بکار گیری این کتاب بسیار وزین را که با زحمت وافر به رشته تحریر در امده به ادیبان توصیه مینمایم- همین بس که برای تألیف این کتاب ، تمام کتاب هائی را که تا بحال در بیان خیام بزبانهای فارسی ، انگلیسی و عربی بچاپ رسیده مورد مطالعه ، بیان و ماخذ قرار گرفته است و صرف نظر از تحلیل عمیق در مورد خیام و رباعیات او ، هر گونه شک شبهه ای در مورد اصالت هر یک از رباعیات را بر طرف مینماید

باسلام وشب بخیربنده چندسال پیش تمام رباعیات شاعرمذکور(خیام)روجمع زدم وبه طریقی دردفترچه خاطرت خودثبت کردم که البته بنابقول معروف این کنجینه روبه آب رودخانه سپردم ،اماوقتی بخودامدم که دیگرکارازکارگذشته بودودسترنجم روآب برده بود.منظوراگرگاهی اوقات درکارهای روزمره ازکورهبدرشدیم وبقولی شیطان سراغمان امدبایک بسم ا... شیطان روازخودمان برانیم، بدورد،البته این گفته هاربطی به رباعی حاضرندارددرواقع آنها بارباعیات خیام مربوط واقع گردید،بدرود،وشبخوش.

سلام من به دلیل علاقه ای که به رباعیات خیام دارم بیشتر منابع رو مطالعه کردم و به نظر من این رباعی منسوب به خیام است. به نظر من با خوندن رباعیات خیام از صادق هدایت خیلی راحت به نوع نگرش خیام و جهان بینی اون پی میبریم. وقتی خیام رباعی میگه انقدر عمیق و جهان شمول هست که نمیشه هر چیزی رو به او نسبت داد.

خداوند دو درخت در وسط باغ گذاشت یکی درخت حیات و دیگری درخت شناخت نیک و بد
خیام به شما خواننده عزیز گوشزد می کند که فرصتی که داری بی انتها کوزه ای که در آن شراب می خوری روزی خود تو خاک آن خواهی بود پس از دست دادن این زندگی از دست دادن معجزه خلفت خواهد بود...

علا قمندان به خیّام باید " ترانه های خیّام " تحقیق بسیار علمی و بی نظیر صادق هدایت را مطالعه کنند و گرنه چی بگم ؟.. ول معطّلند. آیا نسبت دادن این رباعی به خیّام درست است؟ آنهم در اوّلین حاشیه: ابریق می مرا شکستی ربّی .....

دوستان من قدیمی دارم فکر کنم مصراع اول رو غلط نوشتید
درستش اینه:
برخیز و بیا ز بهر دل ما
...
ولی نویشتید بتا برای دل ما
خواستید ایمیل بدید pdf یه نسخه خیلی قدیمی رو براتون بفرستم
ممنون

به نظر حقیر آینکه مفهوم و محتوای ابیات چیست مهمتر است از اینکه آیا این اشعار را حکیم عمر خیام گفته اند یا دیگری!

با سپاس از همه دوستانی که در زمینه ادبیات و فرهنگ این سرزمین تلاش میکنند .
اشعار خیام یا اساتید دیگر همگی گنجینه ناب هستند .
معنی و مفهومی که در شعر بیان شده خیلی مهم تر از پس و پیش شدن یک کلمه است .
جهان بینی خیام کاملا واضح و اشکاره .
لطفا دنبال تار مو داخل شام عروسی نباشیم .

شیخی به زن فاحشه گفتا پستی هر لحظه به دامان کسی بنشستی
زن فاحشه گفتا شیخ هرانچه گویی هستم ولی تو هر انچه مینمایی هستی؟

خیام بدون شک ندانم گرایی خداباور بوده، کما اینکه اعتقاد به وجود آفرینده در بسیاری از رباعی ها که جنبه پرسشگرانه و یا انتقادی نسبت به آفریننده و آفرینش دارند رو میشه به سادگی تشخیص داد. اصولا بدون شک او به دو چیز اعتقادی از جنس یقین داشته اولی وجود آفریننده و دومی مرگ به عنوان پایان کار برای آدمی. در این بین نسبت به باقی مسایل از صفات خدا گرفته (علم، حمت، عدالت وغیره) تا فلسفه و هدف آفرینش نگاهی شک گرایانه داشته. مذهب و باور های مذهبی رو هم به به طور کلی تاب نمی آورده کما اینکه به نظر میرسه تکرار بیش از حد و لجالت روی مصرف می و مشروبات الکلی هم بیشتر در لجاجت با قشریون باشه تا اعتقاد اون بزرگوار به مصرف الکل که اگه خیام مسیحی بود کلا این همه تاکید بر نوشیدن می و شراب بیشتر اشعار اون رو به هجو تبدیل میکرد تا یک اثر فلسفی و شجاعانه در دوران تعصبات دینی. تعابیر عرفانی هم از اشعار حکیم منطقی به نظر نمیرسه که ایشون جزو معدود شعرا و فلاسفه ای بوده که به سادگی هر چه تمام منظور رو بیان میکرده.

با سپاس از همه دوستانی که در زمینه ادبیات و فرهنگ این سرزمین تلاش میکنند .

خیام شناس نیستم وحاشیه های قبلی رانخواندم متاسفانه ولی
احتمالا خیام در حلقه ها یا مراحل ابتدائی عشق خدا بوده و یا از طرف حلقه پایینتر وی با عشق انسانی گفته ومیتواند تشبیه هم باشد. بزودی خواهیم دید....

از مراحل ابتدائی عشق و یا عشق انسانی که شامل عشق شیطان هم میباشد سخن رانده اند حضرت خیام!.

با سلام
متن اصلی و ترجمه رساله فی الکون و التکلیف خیام:
پیوند به وبگاه بیرونی

باسلام
رساله در علم کلیات وجود خیام:
پیوند به وبگاه بیرونی
متن خطبه توحیدیه ابن سینا و ترجمه خیام:
پیوند به وبگاه بیرونی
متن اصلی و ترجمه رساله الجواب عن ثلاث مسائل؛ ضروره التضاد فی العالم و الجبر و البقا:
پیوند به وبگاه بیرونی
متن اصلی و ترجمه رساله فی الوجود:
پیوند به وبگاه بیرونی
نسخه خطی رساله فی الوجود؛ موجود در کتابخانه،موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی؛ صفحه 97 فایل پی دی اف؛ برای دانلود یا نمایش به قسمت پیوست ها در پایین سایت زیر مراجعه شود:
پیوند به وبگاه بیرونی
متن اصلی رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس ثلث مقالات؛ موجود در کتابخانه،موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی؛ صفحه 17 فایل پی دی اف؛ برای دانلود یا نمایش به قسمت پیوست ها در پایین سایت زیر مراجعه شود:
پیوند به وبگاه بیرونی

با سلام
متن اصلی کتاب تتمه صوان الحکمه نوشته ظهیر الدین أبی الحسن علی بن أبی القاسم زید البیهقی؛ در این کتاب شرح حال حکمای بزرگ اسلامی از جمله خیام نگاشته شده است. جالب اینکه ظهیرالدین بیهقی با خیام ملاقات داشته است.
صفحه 112 تا 117 کتاب:
پیوند به وبگاه بیرونی
کتاب دره الاخبار و لمعه الانوار ترجمه فارسی ناصرالدین بن عمده‌الملک منتجب‌الدین منشی یزدی از تتمه صوان الحکمه؛ موجود در کتابخانه،موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی؛ صفحه 44 فایل پی دی اف؛ لازم به ذکر است که ترجمه بخش شرح حال خیام به صورت کامل انجام نشده است. برای دانلود یا نمایش به قسمت پیوست ها در پایین سایت زیر مراجعه شود:
پیوند به وبگاه بیرونی

با سلام
متن اصلی و ترجمه رسالة الضیاء العقلی فی موضوع العلم الکلی خیام:
پیوند به وبگاه بیرونی

برخیز بُتا، بیا ز بهر دل ما
حل کن به جمال خویشتن مشکل ما
یک کوزهٔ می بیار تا نوش کنیم
زان پیش که کوزه ها کنند از گل ما
این رباعی به احتمال زیاد از مختاری غزنوی شاعر سخنور قرن پنجم است.
اما مهمتر اینکه از نظر فرم و معنا میتوان آن را جزو رباعیات خیامانه دانست.

با سلام
متن و ترجمه اشعار عربی خیام:
پیوند به وبگاه بیرونی
نامه سنایی به خیام:
پیوند به وبگاه بیرونی
متن رساله القول علی اجناس الذی بالاربعه خیام:
پیوند به وبگاه بیرونی
متن رساله فی الاحتیال لمعرفة مقداری الذهب و الفضة فی جسم مرکب منهما خیام؛ برای خواندن در سایت زیر ثبت نام کنید:
پیوند به وبگاه بیرونی/

با سلام
بررسی مفهوم مرگ با توجه به اندیشه های خیام توسط دکتر ابراهیمی دینانی در برنامه معرفت:
مواجهه با مرگ و معنای آن:
پیوند به وبگاه بیرونی
تحول و تقابل دو روی از یک واقعیت:
پیوند به وبگاه بیرونی
سکوت و جایگاه آن:
پیوند به وبگاه بیرونی
معنی ذوق در عرفان:
پیوند به وبگاه بیرونی
حرکت در عالم:
پیوند به وبگاه بیرونی

با سلام
نسخه خطی رسالة فی البراهین علی مسائل الجبر والمقابلة خیام:
پیوند به وبگاه بیرونی

با سلام
نسخه متنی رساله در علم کلیات وجود موجود در کتابخانه ملی ایران؛ تصویر شماره 5:
پیوند به وبگاه بیرونی
نسخه خطی رساله فی الکون و التکلیف موجود در کتابخانه و موزه ملی ملک:
پیوند به وبگاه بیرونی#
نسخه خطی ترجمه خطبه توحیدیه ابن سینا موجود در کتابخانه و موزه ملی ملک:
پیوند به وبگاه بیرونی#
نسخه خطی رساله فی معرفة مقدار الذهب و الفضه فی الجسم المرکب منها موجود در کتابخانه و موزه ملی ملک:
پیوند به وبگاه بیرونی

با سلام
نسخه خطی رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس موجود در کتابخانه دیجیتال ملی فرانسه - گالیکا:
پیوند به وبگاه بیرونی

با سلام
نسخه خطی شرح الخطبة الغراء (خطبه توحیدیه) ابن سینا توسط خیام، کتابخانه دیجیتالی کارو میناسیان، صفحه 32:
پیوند به وبگاه بیرونی

با سلام
نسخه خطی رساله فی قسمه الربع الدائره خیام، کتابخانه دیجیتالی آیت الله بروجردی (ره)، برای مشاهده بر روی نسخه دیجیتال کلیک کنید (تصویر شماره 24):
پیوند به وبگاه بیرونی

با سلام
نسخه خطی رسائل فی الکون و التکلیف، الضیاء العقلی فی موضوع العلم الکلی، الجواب عن ثلاث مسائل؛ ضروره التضاد فی العالم و الجبر و البقا، کتابخانه چستر بیتی، صفحات 50 تا 65:
پیوند به وبگاه بیرونی
نسخه خطی مسائل نجومیه خیام، کتابخانه ظاهریه، تصاویر 81 و 82:
پیوند به وبگاه بیرونی

با سلام
نسخه خطی رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس موجود در کتابخانه دیجیتال دانشگاه ملک سعود:
پیوند به وبگاه بیرونی

این رباعی منتسب به خیام می باشد

به نظر بنده با توجه به سندی که در دست بنده است یعنی کتابی به اسم رباعیات حکیم عمر خیام نیشابوری با توضیحات نویسنده گرامی به نام محمد علی فروغی و دکتر قاسم غنی مصرع اول این شعر به این صورت می باشد
برخیز بتا بیار بهر دل ما
---
پاسخ: با تشکر، تصحیح شد.

شعر در مصرع اول اشتباه است
برخیز و بیا بتا برای دل ما

با سلام
دوستان لطفا معنی شعر را بنویسند

سلام...به همگی عزیزان...
در پی یک کار تحقیقاتی به این سایت وارد شدم....واقعا لذت بردم از این همه اظهار نظرها ..من به درستی و یا نادرستی نظرات کاری ندارم...مهم از نظر من حضور این عزیزان اهل ادب است...آفرین بر شما...

تا جای آگاهی من، باید فاعل در مصراع اول وجود داشته باشد...
برخیز نگارا و بیار بهر دل ما
...
که تصحیح گردد!

مصراع اول باید اینگونه باشه تا وزنش درست شود بخیر بیار بتا برای دل ما اینم می تونه باشه

ممنونم ازت کاربر سلام

در تصویر مربوط به این شعر، شکل صحیح مصراع اول به این صورت است:
بر خیز بتا بیا ز بهر دل ما
لطفاً تصحیح شود

مصرع اول باید تصحیح بشه . احتمالا "برخیز بتا بیار بهر دل ما "
ضمنا مرحوم صادق هدایت که به ادبیات فارسی خدمت زیادی کردند هم در ترانه های خیام رباعیات مشکوک را منصوب به حکیم عمر خیام اعلام کردند و نظر قطعی درباره این دست از رباعیات ندادند . لطفا به کسی حمله نکنید . نظرتون رو بفرمایید . با تشکر

برخیز و بیا بتا برای دل ما
حل کن به جمال خویشتن مشکل ما
یک کوزه شراب تا بهم نوش کنیم
زان پیش که کوزه‌ها کنند از گل ما
رباعی اول خیام اینگونه است نه اینکه سایته گنجور وارد کرده!!!!!!!!!!!!

(1)
گر عشق نبودی و غم عشق نبودی
چندین سخن نغز که گفتی که شنودی
ور باد نبودی که سر زلف ربودی
رخساره ی معشوق به عاشق که نمودی
(از زبان شهاب الدین سهروردی)
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن
(2)
در ادب فارسی، کسی که مشروح تر از همه از رباعی حرف زده است، «شمس قیس رازی»، مولف «المعجم فی معائیر اشعارالعجم» ست. وی ابداع آن را به رودکی نسبت می دهد...
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 7 و 8
(3)
اینکه «فهلویات» همزاد رباعی قرار گرفته است، این حدس را پیش می آورد که ترکیب رباعی بی ارتباط با ایران پیش از اسلام نیست. در ایران ساسانی این روش رواج داشته است که مفهوم حکیمانه ای را در عبارت کوتاهی بیان کنند. سخنان منسوب به اردشیر بابکان و بزرگمهر و دیگران، نمونه ای از آن است. کوتاه گویی و گزیده گویی با طبع ایرانیان آن زمان سازگار بوده. تجربه های دوران دراز تاریخی، ذهن آنان را برای دریافت مفاهیم، به صورت بُرنده و قاطع آماده کرده بوده، بی استدلال و توضیحی؛ و رباعی نیز همین روش را در پیش گرفته.
شیوه ی کوتاه گویی در زبان های دیگر هم هست، اندیشه ای به ناگهان در ذهن می گذرد، مانند یک آذرخش یا اشراق، و شخص می خواهد آن را ثبت کند.
به خصوص آن را نزد چینی ها و ژاپنی ها می بینیم؛ ...
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 11
(4)
رباعی های فارسی را در یک تقسیم بندی کلی می توان بر سه نوع دانست:
1. ترانه های ساده که بیان احساس عاطفی و گذرا دارند، و یا حسب حال می گویند؛ نمونه ی این رباعی ها را نزد گویندگان قرون سوم تا ششم می بینیم، گرچه بعد نیز ادامه می یابد
2. نوع دوم، رباعی های «خیامی وار» ست. دید ناخشنود و معترض نسبت به نوع زندگی، به گذشت عمر مهار ناپذیر؛ و در مقابل، دعوت به بهره وری از لحظات. بدیهی است که این طرز اندیشه منحصر به خیام نیست، جزو کهن ترین تامل های بشری ست، و در ادب فارسی از رودکی و فردوسی تا دوران ما جریان دارد، اما چون گوینده ی بارز آن خیام ست، آن را خیامی خواندیم.
3. سوم، دید عارفانه ست. موضوع اصلی آن جست و جوی معشوق ست که زیبایی جسمانی و روحانی هر دو را دارد. نموداری ست از زیبایی کل. ... موجودی ست بی نام، ناپیدا و ناشناخته. غایت زندگی در وجود او جستجو می شود...
در هر سه نوع، با درجاتی متفاوت، این سه وجه دیده می شود:
(1) رابطه ی انسان با طبیعت و دنیای بیرون
(2) بازتاب طبیعت به درون انسان
(3) پیوند آن از طریق تخیل به عالَم بی انتها
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 14
(5)
...«آن را می جویم که نمی یابم، آن را می یابم که نمی جویم.»
(تاگور)
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 14
(6)
در دوره ی سامانی هنوز شعر به تامل های عرفانی آمیخته نشده است... در این دوره نیز جرقه های خیامی دیده می شود... اما هنوز به لحن نفی و استعفا نرسیده است...
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 15
(7)
ورود بردگان تُرک به ایران که از اواسط دوره ی سامانی آغاز می شود، باب تازه ای در عشق می گشاید...
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 15
(8)
به خصوص در دوره ی غزنوی که خزانه ی کشور پربار است... رابطه ی میان عاشق و معشوق بر پایه ی تازه ای
گذارده می شود. زر و سیم در آن نقش مهمی بر عهده دارند.
در عین حال رباعی های این زمان از نکته های اجتماعی و تاریخی عاری نیستند، و ما می توانیم بسیاری از پسند و ناپسندهای جامعه ی ایرانی را از آن ها استشمام کنیم.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 16
(9)
سوال دیگر آن است که چه بخشی از این سرزمین حادثه آفرین تر، فکر انگیزتر و شعرسازتر بوده است؟ باید گفت: شرق ایران. علت در وهله ی اول اقلیم و جغرافیاست. حادثه های بزرگ از جانب شرق روی نموده و نیز چون در دوران بعد از اسلام خراسان دور از مرکز خلافت بوده، زمینه ی مناسب تری در خود داشته که کانون مقاومت و ابراز نظر قرار گیرد. به همین سبب می توان گفت که این خطه، سخنگوی ایران شده است. سه تیره ی اندیشه: حماسه، عرفان و تفکر خیامی از آن جا سر برآورده اند. بردگان ترکستان و زیبایان «چین و چگل» نیز در پروراندن ذوق شاعرانه ی خراسانیان بی تاثیر نبوده اند. می بایست دو سه قرن بگذرد و با یورش مغول، اندیشه ی ایرانی پخته و آبدیده شود، تا نبوغ شاعرانه سفری در پیش گیرد و از شیراز سر برآورد. اگر چنین نشده بود قله ی شعر فارسی به خراسان محدود می ماند.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 16 و 17
(10)
اگر [عارف] زمانی به جانب عکس قضیه می رود و می گوید که کامیابی را در ناکامی می جوید، برای آن است که می خواهد کامیابی تام و پایدار به دست آورد.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 19
(11)
«جام جهان بین» که سراسر گیتی در آن دیده می شود، حاکی از همین تمامیت طلبی [انسان] است. آب حیوان نیز جاوان جویی را در بر دارد. دست به دامن عشق زدن در همین خط ست و آن، تکامل خود را در دیگری جستن است.
به نظر عارفان در آغاز آفرینش، حیثیت انسانی از طریق عشق به انسان بخشیده شد.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 19 و 20
(12)
عرفان با بیان های گوناگون همه چیز را در درون خود انسان می جستند. می خواستند بگویند اگر چیزی در اندیشه ی من نگنجد، وجود ندارد، بنابراین کائنات، همان است که در اندیشه می گنجد.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 20 و 21
(13)
سوال این ست که فمعشوق کیست؟ موجودی است دو گانه. خاستگاه او زمین و جسم است، ولی به جانب آسمان تبخیر می شود.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 24
(14)
اندیشه ی خیامی بیش تر از جانب شاعران مرفّثه تر به بیرون می تراود، زیرا می بیند که عمر می گذرد و دوران خوشی ها به سر می رسد. در مقابل، شکایت از کل زندگی و بد حادثه، خاص شاعران محروم ست.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 28
(15)
رودکی همه ی عناصر اندیشه ی خیّامی را در این چند بیت خلاصه کرده است:
شاد زی با سیاه چشمان شاد
که جهان نیست جز فسانه و باد
ز آمده شادمان بباید بود
وز گذشته نکرد باید یاد...
نیک بخت آن کسی که داد و بخورد
شوربخت آن که او نخورد و نداد...
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 30
(16)
اینکه در ادب فارسی آن همه از مستی تمجید شده، برای آن است که آن را پادزهر هوشیاری می شناخته اند. هوشیاری در عمق، یعنی محدود کننده ی زندگی؛ نوعی «مکتب خانه» که کودک را از بازی باز می دارد.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 31
(17)
بدیهی است که شادی طلبی خیامی، با تامل همراه است، و از این رو غم آلود است. آن را می توان «معنویت زمینی» خواند. حکایت از «آگاهی» دارد، نه بی خبری حیوانی. ...
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 32
(18)
سرانجام شاعر به نتیجه می رسد که زندگی نه رازش گشودنی ست، و نه معنای چندانی در آن هست. یعنی در واقع رازی برای گشودن ندارد، همین هست که هست، و معنایی اگر در آن باشد در کوشش به پرمایه کردن آن به دست می آید. آن چه را که خیام آن را نگفته بود، حافظ آن را تکمیل می کند.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 32
(19)
این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که رباعی های خیامی، یک پشتوانه ی بزرگ داشته اند، و آن سقوط شاهنشاهی ساسانی ست. تکان و حیرتی که از فرو افتادن این قدرت بزرگ حادث شد، هرگز نمی توانست از یاد متفکران ایرانی دور بماند. همواره نمونه ی اعلای بی اعتباری روزگار بوده است. بنابراین سرچشمه را باید شاهنامه دانست که کارنامه ی از بین رفتن سلسله هاست.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 32 و 33
(20)
انار، در تمدن های مختلف(بعد از انگور) بیش از هر میوه ی دیگری بار تخیل به خود گرفته، زیرا از همه عجیب تر می نموده. خود ما آن را «میوه ی بهشتی» می خوانیم، شاید به سبب آنکه در قرآن کریم دوبار از آن یاد شده(سوره ی انعام، آیه ی 141، همراه با نخل و زیتون، و سوره ی الرحمن، آیه ی 68)
در اساطیر یونان، آن را به افرودیت که الهه ی عشق و باروری ست، نسبت می دهند. و در افسانه ی کشورهای دیگر با برکت و فراوانی ارتباط می یافته است. در روم باستان، زلف عروس را با شاخه های انار نسبت می داده اند که پر فرزند بشود. در هند، زنان سترون عصاره ی انار می نوشیده اند، به امید این که از نازایی به در آیند. در اساطیر ایران نیز خاصیت زایندگی و پایندگی به آن بخشیده شده است.
در «زرادشت نامه» آمده است، که زرتشت پیامبر انار به اسفندیار داد تا بر اثر خاصیت آن رویین تن بشود. نشانه های دیگر از این میوه، از اعتقاد باستانی ایران تراوش کرده است. در بزنزهای لرستان(هزاره ی پیش از میلاد)، نقوشی از پروردگار باروری دیده می شود که شاخه های انار در دست دارد. به روایت پورداوود، در آتشکده ها چند درخت انار می کاشتند و ترکه های آن را برای «برَسم»(شاخه ی مقدس) به کار می بردند. در تورات(سفر تثنیه 8/8)، زمین خرّمی که «یهوه» به قوم خود وعده می دهد پر از درخت انار است.
در مسیحیت، همین خاصیت انار را به بُعد روحانیت انتقال داده اند.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 34 و 35
(21)
رباعی ها در حکم مویرگ های ادب فارسی هستند...
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 36
(22)
دل گر چه در این بادیه بسیار شتافت
یک موی ندانست ولی موی شکافت
اندر دل من هزار خورشید بتافت
آخر به کمال ذره ای راه نیافت
(منسوب به ابوعلی سینا)
مهم همان جست و جوی راز ست و نه رسیدن به کشف آن.
سرنوشت آدمی این است که جستجوگر باشد نه یابنده. فردوسی نیز می گفت از این راز جان تو آگاه نیست...
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص41 و 42
(23)
بنگر ز جهان چه طَرْف بربستم؟ هیچ،
وَز حاصلِ عمر چیست در دستم؟ هیچ،
شمعِ طَرَبم، ولی چو بنشستم، هیچ،
من جامِ جَمَم، ولی چو بشکستم، هیچ.
(منسوب به ابوعلی سینا)
ردیف هیچ، حاصل همه ی عمر را به یک نقطه می رساند، و آن بیان این تاثر ست که زندگی به مرگ می پیوندد. همه ی یادها، دلبستگی ها، امیدها بر باد می رود.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 42
(24)
[...]
شد روشنی و تیرگی از روز وشبم
اکنون نه شبم شب است نه روزم روز
(منوچهری)
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 43
(25)
[...]
بر رهگذرِ باد چراغی دارم.
(منوچهری)
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 43
(26)
اندر دریا نهنگ باید بودن
واندر صحرا پلنگ باید بودن
مردانه و مرد رنگ باید بودن
ورنه به هزار ننگ باید بودن
(منوچهری)
منظور «حق زندگی ادا کردن» ست. یک سره زیستن...
حنظله ی بادغیسی گفته است:
یا بزرگی و عزّ و نعمت و جاه
یا چو مردانت مرگ رویاروی
رنگ در این جا به معنای نیرو و مقاومت است(فرهنگ معین)
دعوت به پایداری می کند در کشاکش دشواری ها
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 43
(27)
[...]
بلبل چو دو چشم خویش بگشاد ز خواب
گُل ریخته دید و بوستان گشته خراب
(ابوحنیفه اسکاف)
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 43
(28)
[...]
گر آب خورم تو را در آن می جویم ...
(مسعود سعد)
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 47
(29)
[...]
بس دیر به دست آمد و زود برفت
آتش به من اندر زد و چون دود برفت
(انوری)
چون دود برفت یعنی به سرعت دور شد.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 49
(30)
[...]
از هر دهنی یکان یکان پرسیمت
در هر وطنی جدا جدا جوییمت
(خاقانی)
گاه معشوق به صورت یک گمشده در می آید. خود عاشق هم نمی داند که او کیست. تجسمی از آرزوهای برآورده نشده ی اوست. یک موجود تام و تمام که باید عاشق را از غربت زندگی رهایی بخشد.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 52
(31)
[...]
با این همه راستی که میزان دارد
میلش طرفی بود که بیش تر دارد
(سعدی)
سعدی در این رباعی نوعی بی عدالتی ابدی را در جامعه ی بشری گوشزد می کند.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 56
(32)
خواهم شبکی چنانکه تو دانی و من
بزمی که در آن بزم تو وامانی و من
من بر سر بسترت بخوابانم و تو
آن نرگس مست را بخوابانی و من
(سلمان ساوجی)
نرگس مست کنایه از چشم است. خواباندن چشم، در لذت فرو رفتن است.
شبک با کاف تصغیر، یعنی فقط یک شب
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 58
(33)
از بس که شکستم و ببستم توبه
فریاد همی کند ز دستم توبه
دیروز به توبه‌ای شکستم ساغر
و امروز به ساغری شکستم توبه
(سلمان ساوجی)
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 58
(34)
«خاوران» ناحیه ی شمال خراسان بوده است... [خراسان]
در دورانی، پرماجراترین و پر کُشته ترین سرزمین ایران بوده است.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 62
(35)
[...]
گر تو ز وجود خود برون جستی پاک
شاید صنما به جای تو هستم من
(ابوسعید ابوالخیر)
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 62
(36)
[...]
با زلف بتان دراز دستی کم کن
بت را چه گنه تو بت‌پرستی کم کن
(ابوسعید ابوالخیر)
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 63
(37)
عارفان به نوعی فوق دین اعتقاد داشتند که بر فراز آیین های نام گذاری شده قرار داشت.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 63
(38)
در درجه ی نهایی عشق همان «طلب» می شود.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 80
(39)
اصل همه عاشقی ز دیدار افتد
چون دیده بدید آنگهی کار افتد...
(احمد غزالی)
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 83
(40)
«چون حلقه بر در بودن» یعنی بیگانه و مطرود بودن
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 93
(41)
[...]
لب بر لب من نهاد و خاموشم کرد
(عین القضات همدانی)
لب بر لب نهادن، لطیف ترین طرز خاموش کردن کسی ست.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 95
(42)
[...]
بی عشق تو بودنم ندارد سامان
خواهی تو وصال جوی خواهی هجران
(عین القضات همدانی)
عالم عشق، عالم بی رنگی ست. تقسیم بندی های هجر و وصل مربوط به دنیای خودی ست. در عشق، بیخودی حاکم ست.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 98 و 99
(43)
[...]
وانکس که بتم را به سزا بستوده ست
او هم به حکایت ز کسی بشنوده ست
(عین القضات همدانی)
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 113
(44)
«بتکده» از آن جا که مردود عام ست، از خلوص بیش تری برخوردارست.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 135
(45)
من بر سر کوی آستین افشانم
تو پنداری که من ترا می خوانم
نی نی غلطی که من تو را کی خوانم؟
خود رسم من است که آستین جنبانم
(شهاب الدین سهروردی)
... جزو نمک کار ست که خواهندگی باشد، اما وانمود گردد که نیست.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 137
(46)
[...]
کس نیست بدینسان که من مسکینم
کز دیدن و نادیدن تو غمگینم
(شهاب الدین سهروردی)
... ماهیت عشق آن است که هرگز نباید به اقناع برسد؛ جز با مرگ
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 137
(47)
[...]
من خفته بدم به ناز در کتم عدم
حسن تو به دست خود بیدارم کرد
(فخرالدین عراقی)
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 143
(48)
از نطق به هر دهن، زبانی دگری
وز لطف به هر بدن، روانی دگری
در خاطر هر گسی گمانی دگری
در تو که رسد؟ تو خود جهانی دگری
(کشف الاسرار میبدی)
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 146
(49)
هر کسی معشوق خود را در خود دارد. در واقع هر کس عاشق خود است.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 180
(50)
تشبیه جهان به «دیر» تا حدی از روی تحقیر بوده تا سادگی و عسرت آن را بنماید... آدم آورد در این دیر خراب آبادم
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 249
(51)
... خیّام کم و بیش بی پرده حرف زده است. از این رو، مصلحت ندید شاعری خود را آشکار کند.
او در میان گویندگان یک وجود استثنایی ست، زیرا ذهن علمی داشته. ریاضیات و فلسفه که مبنای استدلالی دارند، اجازه نمی دهند که اندیشه به جانب تخیل بی مرز کشیده شود... [خیّام]، زمانه و زندگی و مرگ را همانگونه که هست می بیند. ...
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 261
(52)
به طور کلی سه تیره ی فکر در خیّام دیده می شود:
(1) خاطره ی ایران باستان که هیچ اندیشه ی ایرانی هرگز نتوانسته است خود را از نفوذ آن بر کنار نگه دارد.
(2) بی اعتباری جهان و کوتاهی عمر، که برای جبرانش اغتنام وقت توصیه شده است.
(3) چون و چرا در کار آفرینش.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 262
(53)
خاطره ی ایران باستان، پس از شاهنامه سراسر ادب فارسی را گرفت. گویی پیکر قهرمانان داستانی را سوزاندند و خاکسترش را بر سراسر خاک ایران پاشیدند. دیگر هیچ گیاهی نرویید مگر آن که تاثیری از آن در خود داشته باشد.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 262
(54)
اندیشه ی خیامی(منظور از اندیشه ی خیامی، اندیشه ای است که خیام فرد اجلالش شناخته شده، ولی دیگران هم در همان معنا سحن گفته اند) رکن عمده ی جهان بینی شاهنامه را تشکیل می دهد، هم برای آن که قهرمانان در عین شکوه و قدرت به زوال می افتند، هم برای آن که پایانش به سقوط ساسانی منجر می شود که یکی از شگرف ترین افتادن های تاریخ بوده است، و ایرانی هرگز از هیبت و حیرت آن بیرون نیامده است.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 262
(55)
اندیشه ی بی اعتباری جهان، نتیجه ی آرزوهای برآورده ناشده ی بشر است. شاهنامه یک نمونه اش را بازتاب می دهد... اشاره های متعدد به آن، در تمدن کهن سومر و مصر و چین دیده می شود که در سایر تمدن ها نیز ادامه یافته است.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 263
(56)
اندیشه ی چون و چرا در کار آفرینش: آئین هایی که به دو پروردگار نیکی و بدی قائل بودند، مانند مزدایی و مانوی موضوع را تا حدی حل کرده بودند، زیرا بدی ها را به گوهر بدی نسبت می دادند، ولی در آیین های توحیدی این بحث ادامه یافت، و همه ی صاحبان فکر چه با ایمان و چه بی ایمان، گریزی به آن داشته اند.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 263
(57)
شاعران ایران، برای آنکه در معرض نارواگویی قرار نگیرند، کاسه کوزه ها را بر سر چرخ و سپهر و گردون شکسته اند. این جنبه ی آسمان جای اهریمن پیشین را گرفت که هر گزندی را می شد به او نسبت داد، و سرزنش ها را به او نسبت داد.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 264
(58)
روشن بینی خیام در حدی است که هر چیزی را به جای خود می گذارد. از خلال آنچه درباره اش جسته و گریخته درباره اش نوشته شده می شود تصور کرد که فرائض را به جای می آورده (مثل حافظ) و با کسانی که در دین مداری آن ها شک نبوده نشست و برخاست داشته. نظامی عروضی او را «حجه الحق» می خواند که لقب کوچکی نیست. القاب دیگرش هم که با کلمه ی «امام» یا «سید» همراه است، همگی نشانه ی مقبولیت او در نزد خواص است... [او] جزو دانشمندانی به شمار می رفته که از جانب دربار سلجوقی برای ترتیب تقویم جلالی دعوت شده اند، نمی توانسته است اشتهار به سست اعتقادی دینی داشته باشد، مگر آن که او را فرد بسیار زبردستی بدانیم که افکار درونی خود را با مهارت تمام پنهان می داشته، و دو شخصیت اجتماعی و فردی متغایر در کنار هم می نهاده.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 265
(59)
صادق هدایت از میان معاصران نخستین کسی است که موضوع مادی اندیش بودن خیام را مطرح کرده. ... هدایت در این نظر تحت تاثیر تفکر فرنگی بوده که مرز مشخصی در میان اعتقادها نهاده اند، وگرنه در گذشته ی ایران که اندیشه ها تلفیقی و سیّال بودند، همزیستی دو باور ناهمخوان در کنار هم چیز کم یابی نبوده ست. نظیر همین نظر، منتها به صورت اعتراض، از جانب نجم الدین رازی صورت گرفته است... نجم الدین رازی از کسانی است که عقاید دیگران را با قالب باورهای خود می سنجند و اگر گوشه اش ساییده باشد، بر چسب کفر می زنند... [نجم الدین رازی] در واقع خیام را کشف کرد و به دیگران شناساند. بعد از آن خیام، به عنوان شاعر در مرکز توجه قرار گرفت و همان دو رباعی ناب (در دایره ای کآمدن و رفتن ماست... و دارنده چو ترکیب طبایع آراست...) که او آورده، کلیدی قرار گرفتند برای جدا کردن اصل از رباعی های الحاقی که به حکیم نیشابور نسبت داده می شدند.
به غیر از نجم الدین رازی، قفطی نیز که صدسالی پس از مرگ خیام کتاب اخبارالحکما را نوشته، ترانه های او را «مارهای گزنده برای شریعت» خوانده است.
اگر بخواهیم با چند رباعی حکم «مادی اندیشی یا دهری» درباره ی خیام صادر کنیم، باید همین رای را درباره ی کسان دیگری(مثل باباطاهر، ناصرخسرو، عطار و حافظ) هم که با لحن دیگر کم و بیش همان مفاهیم را به زبان آورده اند، جاری سازیم.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 269 و 270
(60)
حافظ آخرین چون و چرا کننده ی بزرگ است... وی جا به جا نکته های رندانه ای دارد که بیش تر از خیام جای حرف باقی می گذارد. منتها خیام برهنه است و او توری پُرچینی بر تن صنم کلام خود افکنده است.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 273
(61)
زمان خیام حساس ترین دوران تاریخ ایران بعد از اسلام است... از نیمه ی دوم قرن پنجم تا نیمه ی اول قرن ششم، این صدساله دارای زایندگی خاص است و آینده ی ایران تا اندازه ای در این دوره ترکیب می گیرد. می توان عرصه ی فکر ایران را به میدانگاهی تشبیه کرد که در زمان مورد بحث ما، پنج خیابان از آن جدا می شود:
1. یکی عرفان که با سنایی وارد حوزه ی شعر می شود. چون شعر مهم ترین مَرکب تفکر ایران خواهد شد، می توان به اهمیت این واقعه پی برد.
2. اندیشه ی علمی که در قرن سوم و چهارم نضجی گرفت و کسانی چون رازی ، فارابی و ابن سینا و دیگران سردمدارش بودند. این هنوز رمقی در خود دارد و معتزله و اخوان الصفا هوایش را داشته اند. ولی اکنون با هجوم فکر صوفیانه در کار جا پرداختن ست.
3. اندیشه ی رسمی سازش که نظام الملک نماینده ی آن است، و می خواهد ترکان سلجوقی را که قدرت را در دست دارند، تا حد یک حکومت متمدن فرا ببرد و با همدستی با خلافت بغداد، ثباتی در کشور برقرار سازد. سلجوقیان خرپایی بودند که به زیر سقف ترک خورده ی خلافت عباسی زده شدند، و عده ای از ایرانیان چون نمی توانستند با آنان در افتند سیاست مماشات در پیش گرفتند.
4. اندیشه ی مقاومت که باطنیان الموت مبیّن و ادامه دهنده ی آن قرار گرفتند و نزدیک 200 سال بخشی از کشور را در حالت بی ثباتی نگاه داشتند و بعد میراث این روش را به سربه داران و قزلباشان سپردند.
5. در این میان اندیشه ی خیامی نیز هست، که توصیه به روشن بینی می کند. وقتی جمع اختیار خویش را از دست داد فرد چاره ای ندارد جز آن که خود را دریابد. دنباله ی این روش به حافظ می رسد که می خواست در میان این همه غوغا و کشاکش، دستخوش فریب نشود.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 276، 277
(62)
حکومت ترک های غزنوی و سلجوقی، مسیر فکری ایرانی را به جانب تعصب و خشونت سوق دادند که واکنش آن در دو جبهه ی عرفان و عصیان الموت نموده شد. یک دوران بحران فکری آغاز می شود. افراد با احساس یک یک پشت پا به دنیا می زنند و به اردوی درویشی روی می آورند. از آن جمله اند سنایی و عطار و به نوعی دیگر ناصر حسرو. شهاب الدین سهروردی و عین القضات همدانی جان بر سر آزاد اندیشی خود می نهند. ابوحامدغزالی ترک تعیّن مدرسی می کند و آواره ی شهر و دیار می شود.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 277
(63)
ناصر خسرو بیش از هر کس از بد زمانه در دوره ی سلجوقی یاد می کند... دورانی که ناصر خسرو از آن حرف می زند همان دوران نظام الملکی ست.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 283
(64)
خیام چگونه کسی ست؟
... به طور کلی دو شخصیت به او بخشیده شده، یکی علمی و اجتماعی و دیگری آن چه از رباعی های او استنباط می شود. در زمینه ی اول همگی با احترام بسیار از او یاد می کنند... روایت ها نشان می دهند که او خیلی زود به شهرت دست یافته... او را محیط بر نزدیک به تمامی دانش های زمان دانسته اند...البته این ها می تواند قدری با غلو همراه باشد.
گفته اند که تندخو بود و در تعلیم امساک داشت. می توان حدس زد که چندان مردم دار نبوده، و چون بیش تر از دیگران می دانسته و روشن تر می دیده، حوصله ی بحث نداشته. با این حال، سلوکش طوری بوده که احترام دیگران را برانگیزد، و حسن رابطه اش با دستگاه حکومت مانع بوده که از جهت فکری مزاحمتی برای او فراهم شود.
متفکرانی چون خیام که با زمانه دمساز نبودند، تنها در پناه قدرت وقت می توانستند از تعقیب و آزار در امان بمانند. این گونه بودند مولوی و حافظ و عده ای دیگر. البته شخصیت علمی او هم هاله ی مصونیتی بر گرد سر او تنیده بوده.
روایت های آورده شده، غالباً او را یک آزاد اندیش معرفی می کنداما نه متظاهر به دگر اندیش...
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 286، 287 و 288
(65)
...داستان «سه یار دبستانی» که خیام و نظام الملک و حسن صباح را هم مکتب معرفی می کند، به تحقیق رسیده که عاری از حقیقت است، ولی ساختنش عبث نبوده. این سه تن هر سه، از افراد شاخص زمان خود بودند، و در کنار هم نهادن آنان، نشانه ی آن است که پردازندگان داستان، هر یک از آنان را نماینده ی مکتبی می دانستند که در اجتماع زمان تاثیرگذار بوده.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 288 و 289
(66)
خیام از لحاظ فکری وابسته به حکمت یونان بوده، یعنی علم و منطق را مدار کار می شناخته. این طرز اندیشیدن، خود به خود جهان بینی او را تحت تاثیر می گرفته. او را «تالی» ابن سینا دانسته اند و جهان بینی اندیشه اش را خیلی نزدیک به جهان بینی شاهنامه می نماید. یعنی خردورزی با طیف لطیفی از عرفان زمینی.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 289

(67)
نظامی عروضی که خیام را در اواخر عمر دیده، هیچ حرفی از شاعری او به میان نمی آورد. این پنهان کاری به حکم احتیاط بوده که پذیرش این بیت ها را در خور حوصله ی عامه نمی دیده. البته اگر فرد دیگری، کم تر معنون و معروف، اینها را سروده بود، شاید مشکل چندانی پیش نمی آورد، ولی شنیدن این حرف ها از زبان خیام که حجه الحق بوده، بلوا به پا می کرده.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 289
(68)
شراب خیام البته آب انگور هست ولی تنها آن نیست. در پی آن چیز دیگری نهفته است. آن را کنایه از پاک کننده ای قرار داده اند که ناهنجاری های زندگی را بزداید، یعنی ضد دروغ، ضد اندوه، ضد زشتی و ضد خشونت.
نه این که با نوشیدن آن بشود همه ی اینها را زدود. نه، یک ماده ی قرار دادی است که در برابر کسانی نهاده می شود که از این ناهنجاری ها بهره برداری می کنند.
گویند کسان بهشت با حور خوش ست
من می گویم که آب انگور خوش ست
این را در برابر آن می نهد. یعنی خود را این قدر متولی بهشت ندانید و بهشت فروشی نکنید. باید در نظر داشته باشیم که شراب در آن زمان ها و پیش از آن و بعد از آن، لااقل در مجالس اعیان حضور رایجی داشته. ... شراب خیام با تامل در زندگی همراه ست.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 293، 294و 296
(69)
خیام طوری از معشوق حرف می زند که گویی او را در برابر خود نشسته می خواهد، و نه آن که در آغوشش باشد. حضور، مهم است. بر عکس سعدی و حافظ که وقتی شعر آن ها را می خوانید، گرمای تن معشوق و هُرم نفسش را احساس می کنید...
دلدار خیام باید آرام بنشیند، چنگ بنوازد و می بریزد و می بریزد. طراوت طبیعت از طریق او به شخص طالب تسری می یابد.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 298
(70)
تلقی ای که در جهان از خیام شده است، قدری متفاوت ست با آنچه در کشور خود از اوست... گویی پنداشته می شود همین تعداد اندک رباعی مخلوط ـ که فیتزجرالد به انگلیسی برگرداند ـ و در حال عصاره ی نبوغ و تامل قوم ایرانی ست ـ حرف آخر در مورد بشریت زده است، وگرنه این همه دامنه پیدا نمی کرد...
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 300
(71)
خیام نگاه بدبینانه به زندگی ندارد، آن را آن گونه که هست می بیند. علاجی برای نارسایی هایش نمی شناسد. فقط می گوید آگاه باشید. آن را آنگونه که هست بشناسید، نه کمتر و نه بیش تر. نه مانند عارفان حواله به عالم بالا می دهد و نه ریاضت و ترک را توصیه می کند. با زندگی قهر نیست، شکرگزار هم نیست. توصیه اش آن ست که از مواهب نجیب و نخبه بهره بگیرید، و لحظه ها را دریابید. نمی خواهد بشر گول بخورد.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 300 و 301
(72)
آیا خیام با این همه گرایش به ملموس، معنا را در زندگی از یاد می برد؟ نه. معنا در خود همین ملموس جسته می شود؛ جسماً و روحاً پاکیزه بودن و آگاه بودن، واقع بین بودن و آرمان را از واقعیت ها جدا ندانستن. در نهایت، بی آزار بودن.
روشن بینی را بالاتر از هر چیزی قرار می دهد. حتی بحث محدث و قدیم را که یک بحث بنیادی ست، جزو فروع به حساب می آورد. نجوم را هم که جزو رشته ی اوست، چون در دور دست است جدی نمی گیرد.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 301
(73)
در ذهن بعضی کسان این دور اندیشی بوده است که شعر بخوانند و دوست بدارند ولی به شعر گویی معروف نشوند، شعر گویی تا حدی شبیه به نظربازی بوده است که کسانی آن را دور از شان خود می دانستند.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 309
(74)
... می توان گفت که باب ترانه ی عرفانی را ابوسعید ابوالخیر گشود.
دل بستگی ابوسعید به شعر، گذشته از ذوق شخصی، برای آن نیز بوده است که آن را نافذترین بیان می دانسته. ...
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 309
(75)
شهاب الدین سهروردی پیوند دهنده ی فرهنگ ایرانی پیش از اسلام، با عرفان دوره ی اسلامی ست.
● ناردانه ها، گزیده ای از رباعی های فارسی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ص 310

سلام وقت بخیر

چرا این رباعی خیام اصلا در بین رباعیات خیام دیده نمی شود؟! 

آمد سحری ندا ز میخانه ما

کای رند خراباتی دیوانه ما

برخیز که پر کنیم پیمانه ز می

زان پیش که پر کنند پیمانه ما

باتشکر 🌹

مهتاب رخا پای بنه بر دل ما

پر  کن ز حضور ،این دل غافل ما

ازجام حضور باده عشقم ده

زان پیش که در هیچ بود منزل ما

سلام بر دوستان عزیز

لطفا در مورد رباعیات بنده هم نظر مبارکتان را بفرمایید برای بنده بسیار ارزشمند است.سپاس

معنی ساده شعر:

خداوندا تو را به جمالت قسم که مشکل این دل افسرده را در همین دنیا با نصیب دیدار رویت برطرف و آن را سرمست از عشق و سرور جمال خود ساز.

درود خدمت خوانندگان محترم!

مرحوم خیام در سرودن رباعی دست بالا داشته و من گمان میکنم معنی رباعی فوق چنین باشد.

برخیز و تحرک کن و از برای خواهش دل ما با این زیبایی که ترا است مشکل ما را حل کن و یک کوزه ای از شراب را در محبت هم بنوشیم قبل از اینکه ما مدفون خاک شویم و خاک ما خود کوزه شراب برای دیگری گردد.

به نظر میرسد در بیت دوم مشخص شده که خیام عاشق کسی بوده و منظور از کوزه شراب محبت است که میان عاشق و معشوق در لذت بردن مزایای زندگی تمثال زده است والله اعلم که بیشتر از این اگر خیام حیات میبود خودش توضیح می فرمود.

تا کی ز غم زمانه محزون باشی؟

با چشم پر آب و دل پر خون باشی؟

می نوش و به عیش کوش خوشدل می باش

زان پیش کزین دایره بیرون باشی

شب توبه و صبحدم گناه دگری

گشتیم و نیافتیم راه دگری

از چاه بجای اینکه بیرون آییم

کندیم درون چاه. چاه دگری

***********

شد کوچه به کوچه جستجو عاشق او

شد با شب و گریه روبرو عاشق او

پایان حکایتم شنیدن دارد

من عاشق او بودم  و او عاشق او

***********

ای صبح! نه آبی نه سپیدیم هنوز

در شهر امید نا امیدیم هنوز

دیدی که چه کرد دست شب با من و تو؟ 

در باز و به دنبال کلیدیم هنوز

*********

چند رباعی از جناب ایرج زبردست. معروف به خیام زمان

درود بر اهتمام یکایک فرهیختگان گنجور؛ حقیقتا کاری بس با ارزش انجام دادید. 

به نظر وزن عروضی را اشتباه درآورده اید وزن عروضی صحیح این شعر بدین صورت است:

مفعول مفاعلن مفاعیل فعل

- - u /  

u - u - /

u - - u/ 

u -