شمارهٔ ۱
مرا شاه بالایِ خواجه نشانده است
از آن خواجه آزرده برخاست از جا
چه بایستش آزردن از سایهٔ حق
که نوری است این سایه از حق تعالی
نه زیرِ قلم جایِ لوح است چونان
که بالایِ کرسی است عرشِ مُعَلّا
نداند که از دورِ پرگارِ قدرت
بوَد نقطهٔ کل بر از خطِّ اجزا
معمّا بر از ابجد آمد به معنی
چو معنی که هم برتر آمد ز اسما
بخور از برِ عنبر آمد به مجلس
عقول از برِ انفس آمد به مبدا
کواکب بوَد زیرِ پایِ ملایک
حواری بوَد بر زبردستِ حورا
ببین نُه طبق برتر از هفت قلعه
ببین هفت خاتون بر از چار ماما
زمین زیر به کو کثیف است و ساکن
فلک به زبر کو لطیف است و دروا
الف را بر اعداد مرقوم ببینی
که اعداد فرعند و او اصل و والا
نه شاخ از برِ بیخ باشد مرتَّب
نه بار از برِ برگ باشد مهیّا
قیاس از درختانِ بُستان چه گیری
ببین شاخ و بیخِ درختانِ دانا
هنرمند کی زیرِ نادان نشنید
که بالایِ سرطان نشسته است جوزا
نه لعل از برِ خاتمِ زر نشیند
نه لعل و زر کل چنین است عمدا
دبیری چو من زیردستِ وزیری
ندارند حاشا که دارند حاشا
دبیر است خازن به اسرارِ پنهان
وزیر است ضامن به اشکالِ پیدا
دبیری ورایِ وزیری است یعنی
عطارد ورایِ قمر یافت ماوا
چو ریگی است تیره گرانسایه نادان
چو آبی است روشن سبکروح دانا
نه آب از برِ ریگ باشد به چشمه
نه عنبر بر از آب باشد به دریا
گرانسایه زیرِ سبکروح بهتر
چو سنگِ سیه زیرِ آبِ مصفّا
دو سنگ است بالا و زیر آسیا را
گرانسِیر زیر و سبکسِیر بالا
اطلاعات
وزن: فعولن فعولن فعولن فعولن (متقارب مثمن سالم)
قالب شعری: قطعه
منبع اولیه: ویکیدرج
* با انتخاب متن و لمس متن انتخابی میتوانید آن را در لغتنامهٔ دهخدا جستجو کنید.
برگردان به زبان ساده
مرا شاه بالایِ خواجه نشانده است
از آن خواجه آزرده برخاست از جا
هوش مصنوعی: مرا از طرف شاه در جایگاه بالایی قرار دادهاند، اما آن خواجه از این مسئله ناراحت شده و از جای خود برخاسته است.
چه بایستش آزردن از سایهٔ حق
که نوری است این سایه از حق تعالی
هوش مصنوعی: آزردن سایهای که ناشی از نور خداوند است، چه معنایی دارد؟ این سایه خود نشانهای از وجود نور الهی است.
نه زیرِ قلم جایِ لوح است چونان
که بالایِ کرسی است عرشِ مُعَلّا
هوش مصنوعی: زیر قلم جایی برای نوشتن نیست مانند بالای کرسی که عرش بلند است.
نداند که از دورِ پرگارِ قدرت
بوَد نقطهٔ کل بر از خطِّ اجزا
هوش مصنوعی: نمیداند که همانند نقطهای است که در دور پرگار قدرت قرار دارد و کل عالم را در بر گرفته، در حالی که اجزا آن تنها بر روی خطی فرضی قرار دارند.
معمّا بر از ابجد آمد به معنی
چو معنی که هم برتر آمد ز اسما
هوش مصنوعی: به معنای این بیت، میتوان گفت که برخی معانی عمیقتر و برتر از نامها و واژهها هستند. گاهی اوقات، معانی که از اعداد و حروف به دست میآید، میتوانند به شناختی فراتر از آنچه که در سطح ظاهر وجود دارد، اشاره کنند و درک عمیقتری از مفهومها را ارائه دهند. انسان میتواند از این معانی بهرهمند شود و به مقامات بالاتری دست یابد.
بخور از برِ عنبر آمد به مجلس
عقول از برِ انفس آمد به مبدا
هوش مصنوعی: از رایحهٔ خوش عطر عنبر استفاده کن که به مهمانی عقلها آمده، و از نفس خود بهره ببر که به منبع وجود آمده است.
کواکب بوَد زیرِ پایِ ملایک
حواری بوَد بر زبردستِ حورا
هوش مصنوعی: ستارهها زیر پای فرشتگانند و زینت فرشتگان، حوریان هستند که بر دستان آنان قرار دارند.
ببین نُه طبق برتر از هفت قلعه
ببین هفت خاتون بر از چار ماما
هوش مصنوعی: توجه کن که نُه طبقه بالاتر از هفت قلعه وجود دارد و هفت خانم برتر از چهار مادری هستند.
زمین زیر به کو کثیف است و ساکن
فلک به زبر کو لطیف است و دروا
هوش مصنوعی: زمین زیرین پر از کثیفی و بیحرکتی است، در حالی که آسمان بالایی لطیف و زیباست و حاکمان آن در آرامش به سر میبرند.
الف را بر اعداد مرقوم ببینی
که اعداد فرعند و او اصل و والا
هوش مصنوعی: اگر الف را به عنوان اصل و اساسی در نظر بگیریم، اعداد و رقمها به عنوان جزئیات و فرعی به شمار میآیند. الف، به عنوان یک عنصر بنیادی و کلیدی، اهمیت بیشتری دارد در حالی که اعداد در مرتبهی بعدی قرار دارند.
نه شاخ از برِ بیخ باشد مرتَّب
نه بار از برِ برگ باشد مهیّا
هوش مصنوعی: این بیت به این معناست که درخت بدون ریشه و شاخ و برگ نمیتواند به وجود بیاید و به ثمر برسد. به عبارتی، برای اینکه چیزی به درستی رشد کند و کامل شود، باید از پایه و اساس مناسبی برخوردار باشد. در واقع، ریشه و بنیاد، مقدمهای برای رشد و شکوفایی است.
قیاس از درختانِ بُستان چه گیری
ببین شاخ و بیخِ درختانِ دانا
هوش مصنوعی: از درختان باغ چه نتیجهگیری میکنی، حال آنکه میتوانی شاخ و برگ درختان دانا را مشاهده کنی.
هنرمند کی زیرِ نادان نشنید
که بالایِ سرطان نشسته است جوزا
هوش مصنوعی: این بیت به تصویر کشیدن وضعیت فردی است که از نادانی و ناآگاهی دیگران آسیب میبیند. هنرمند به دلیل خلاقیت و هوش خود، از مسائلی که بر دیگران پوشیده است آگاه است و نسبت به ناآگاهی آنها احساس反感 میکند. به نوعی به کنایه اشاره دارد که در حالی که افراد نادان فکر میکنند در اوج هستند، او به مشکلات واقعی و عمیقتر آگاه است.
نه لعل از برِ خاتمِ زر نشیند
نه لعل و زر کل چنین است عمدا
هوش مصنوعی: نه جواهر سرخ از روی انگشتر طلا میافتد و نه جواهر و طلا به همین دلیل عمدی است.
دبیری چو من زیردستِ وزیری
ندارند حاشا که دارند حاشا
هوش مصنوعی: کسی در موقعیت من که دبیر باشد، نمیتواند زیر دست وزیری مثل من وجود داشته باشد. به هیچ وجه امکان ندارد که چنین چیزی وجود داشته باشد.
دبیر است خازن به اسرارِ پنهان
وزیر است ضامن به اشکالِ پیدا
هوش مصنوعی: دبیر مانند خزانهداری است که رازهای پنهان را در اختیار دارد و وزیر نیز مانند ضامنی است که بر نمونههای واضح و آشکار نظارت میکند.
دبیری ورایِ وزیری است یعنی
عطارد ورایِ قمر یافت ماوا
هوش مصنوعی: معنای این بیت این است که مقام و ارزش یک نویسنده یا دبیر از مقام یک وزیر بالاتر است، بهطوریکه شایستگی و نیکی او مانند سیاره عطارد، که از قمر فاصله دارد، از دیگران متمایز و برتر است.
چو ریگی است تیره گرانسایه نادان
چو آبی است روشن سبکروح دانا
هوش مصنوعی: فرد نادان مانند ریگی تیره و سنگین است، در حالی که فرد دانا مانند آبی روشن و سبکتر است.
نه آب از برِ ریگ باشد به چشمه
نه عنبر بر از آب باشد به دریا
هوش مصنوعی: آب چشمه از ریگ به دست نمیآید و دریا نیز نمیتواند بوی عنبر را از آب بگیرد.
گرانسایه زیرِ سبکروح بهتر
چو سنگِ سیه زیرِ آبِ مصفّا
هوش مصنوعی: سایهی سنگین در زیر آسمانی که روحش سبک است، بهتر از سنگ سیاه در زیر آب شفاف است.
دو سنگ است بالا و زیر آسیا را
گرانسِیر زیر و سبکسِیر بالا
هوش مصنوعی: دو سنگ در بالا و پایین آسیا وجود دارد. سنگ پایین سنگینتر است و سنگ بالا سبکتر است.