گنجور » امیرعلیشیر نوایی » دیوان اشعار فارسی » قصاید » ستهٔ ضروریه » شمارهٔ ۶

امیرعلیشیر نوایی

شمارهٔ ۶ - نسیم الخلد

معلم عشق و پیر عقل شد طفل دبستانش

فلک دان بهر تأدیب وی اینک چرخ گردانش

دبستان بین معلم را که باشد از ره معنی

عناصر چار دیوار و رواق چرخ ایوانش

عجب کج مج زبان طفلی که استادی بدین دقت

به عمری یک سبق آموختن نتواند آسانش

عجبتر آنکه بعد عمری ار دانست در ساعت

ز لوح خاطر خود پاک شوید زاب نسیانش

چه گویی طفل کان پیر خرف دعوی دانائی

رساند آنجا که گفتند اهل درد و شوق نادانش

ازان استاد و شاگردی نتیجه کی شود حاصل

که آن شد نور و این ظلمت بهم آمیخت نتوانش

که تعلیمی که گوید این معلم سر به سر یابی

مصون از نقص جهل و کامل از آئین عرفانش

نماید ره به سوی گلشنی کز غایت نزهت

بود طوبی قد حورا و کوثر لعل رضوانش

مگو طوبی که باشد سروهای آن چمن یک سر

الفهائی که یابی جلوه گر در باغ ایمانش

ز بس زیب و نضارت از کلام پاک سبحانی

شده جناب تجری تحتهاالانهار در شانش

زلال چشمه خضر آمده یک ساغر از حوضش

مثال صفحه خورشید یک ورد از گلستانش

نسیم عیسوی انفاس سکان خوش آئینش

زبور لحن داودی ز مرغان خوش الحانش

ز سنگ ریزه انهار از بس جوهر و قیمت

خجل صد ره در عمانی و لعل بدخشانش

به فراشی او خس رفته از دم عیسی مریم

به دربانی به کف کرده عصا موسی عمرانش

چنین گلشن نباشد غیر باغ معرفت ای دل

که کرد آراسته از بهر کامل صنع یزدانش

چه کامل آنکه از تعلیم های این معلم یافت

شرف ویرانه ظاهر ذخایر گنج پنهانش

ازان ویرانه هر جغد آمده زانسان همایون فر

که اندر سایه بهر کسب دولت رفته سلطانش

وزین گنج کیانی کمترین گوهر بدان قیمت

که گر غایب شود ملک جم و کی نیست تاوانش

خوشا جمعیت باطن بدانسان سالکی فانی

که حفظ این چنین گنجی کند ظاهر پریشانش

خوشا معموری ملک دل آن رهرو کامل

که شد شهر بدن از بهر پاس گنج ویرانش

به ظاهر خار در پای برهنه رفته در معنی

برون آورده حور از نوک سوزنهای مژگانش

به ذکر باطنی دایم ولیکن خرقه صد چاک

گل جنت که بر اوراق باشد بیت قرآنش

ز سر تا پا ملامت لیک ذات واحدش در دل

الف سان در ملامت آمده شمع شبستانش

به قطع راه هستی خوی فشانش چشم مستعجل

چو ابر رحمت و درها بحر فیض بارانش

به باطن غرق دریای وصول اما به ظاهر دست

به جسم مکتسب کشتی رهان از بحر عمانش

به طی ارض از مشرق و مغرب طرفة العینی

نه در روزی خرام از کاهلی مهر فلک سانش

برش از همت عالی و ترک حظ نفسانی

فلک چون شاهد مردود و خال چهره کیوانش

کهن خرقه که در وجد و سماع افکنده از گردن

به دامانی چرخ افتاده خوش طوق گریبانش

شده از بس حقارت چرخ اعظم نقطه سان مرعی

چو گاه وجد در دور آمده پر گار دامانش

مگس مانند غوغا در ملایک آمده هر سو

چو گشته پهن خوان وحدت اندر ذکر مهمانش

مسیحا صبح فطرت فیض یاب از پاس انفاسش

خضر در شام ظلمت جرعه نوش از آب حیوانش

نه باکش زانکه غرقاب حوادث سر کشد بر چرخ

چه غم سکان گرد عرش را از نوح و طوفانش

تو ای دل گر همی خواهی کز اطوار چنین کامل

که از عهد الست افتاده با حق راست پیمانش

نسیبی باشدت وان فی الحقیقة گر میسر نیست

مدد ناگشته توفیق اله از لطف و احسانش

ولی آن هم که طبع بد منش بر شیوه نیکان

شود مایل نشانی باشد از توفیق سبحانش

اگر مرد رهی از نفس ناپاکت گذر وانگه

درا در شارع دشتی که پیمودند پاکانش

ولی اول برآور غسلی از اشک پشیمانی

خوش آنکو حق نسازد زین پشیمانی پشیمانش

پس آنگه گر توانی مرشد کامل به دست آور

که ره دورست و پربیم و مسافر کش بیابانش

عجب وادی که دوزد پای رهرو را بهر گامی

به منع وصل مقصد بر زمین خار مغیلانش

گرفتار آمده نسرین گردون چون مگس هر سو

به دام تارهای عنکبوت از برگ و اعضانش

بهارش را بود سیلاب هر جانب سراب آنگه

سموم ازبس ملون تازه گلهای بالوانش

فضایش را بهر گام آمده صد آفت مهلک

که یابی اژدها در قطع آن از جان هراسانش

دو صد کوه بلا در وی کشیده تیغ خونریزی

به دامن سنگ بر هر سو ز بهر سنگ بارانش

هزارش بحر آفت غرق هر گرداب صد گردون

به عواص خرد نی ساحلش پیدا نه پایانش

نهنگش را چو ماهی زمین هر روز دو طعمه

ولی از التهاب جوع دیگ معده تفسانش

هزاران بیشه در وی لیک بر هر برگ بنوشته

ز خط آبکش جز حرفهای یاس و حرمانش

ولی در بیشها افتاده آتشهای جانسوزی

که فوق سبزه گردون کشیده شعله نیرانش

به هر منزل بلند و پستی آن دشت تا حدی

که افتاده ثری بالا ثریا مانده پایانش

رهی زینسان که شرح آمد چو پیش راه رو افتد

یقین است اینکه بی رهبر نمودن قطع نتوانش

بود آن راهبر از روی معنی مرشد کامل

که در قطع چنین راهست هر دشواری آسانش

نخست آن مرشدت اندر ره دین هر چه فرماید

همی باید قبولش کردن و پذیرفتن از جانش

بود فرض اولت مأمور کردن نفس کافر را

پس اندر حضرت سلطان دل کردن مسلمانش

نفرموده ریاضتهای گوناگون کجا گردد

ملایم آنچنان کافر که آری زیر فرمانش

ز فرق پیر هندو کم نموده ضربه چنگک

چو مورش گر زبون گردد کند با خاک یکسانش

به چوب سخت و زنجیر مکرر شیربان گر خود

نرنجاند کجا گردد ملایم شیر درانش

نه شیر این خرس رو به باز بل روباه خرس آئین

که شیران جهان آمد زبون مکر و دستانش

رهی این گونه پر آفت ترا این نوع همراهی

که شاگردان بود در رهزنی صد دیو و شیطانش

به وادی چنین هایل نشاید شد بهمراهی

که تابع هست در هر گام صد غول بیابانش

فراغ ره چه سان باشد درون پرهن افعی

فرو رفته ته هر موی بهر قتل دندانش

چه افعی کرم شومی مهلکی مقصود را مانع

نبرده ره به مقصد تا بکشته شاه کرمانش

چو گشته دشمن آدم که مسجود ملایک بود

برون کرده ز بهر دانه ای از باغ رضوانش

پدر را کرده چون مغلوب بر اولاد مور وثیست

بر اعضا سنگ بیدادش به سینه نیش خذلانش

کسی کو بر چنین دشمن شود غالب توان گفتن

که در مردانگی رستم نباشد مرد میدانش

تو از امر چنین مرشد اگر ننهی قدم بیرون

زبونت گردد و دیگر خلافت نبود امکانش

ولی مأمور شد بودنت زانسانی که می باید

ز هر چه صعبتر زان نبود این دان صعبتر زانش

ترا گوید که چون از مکر و شید نفس وارستی

همی دار از پی آسایش جان زار و رنجانش

وضوی دایمی را ورد خود کن کشور هستی

اگر خواهی که سازی زان پر آفت سیل ویرانش

فنا و روشنی را از قیام و گریه شب دان

که شمع این کرد تا دادند جای مهر رخشانش

خاطر بحر دل را همچو امواج پیاپی دان

که بس کشتی که گردد غرقه از آسیب طغیانش

کرا یارای تسکین چنین امواج باشد جز

سلیمان احتشامی آنکه باد آمد بفرمانش

به دل نفی و ثبوت لا اله آور با لا الله

به دانسان کامده تعلیمت از مرشد بدانسانش

مرا از لا الهت ما سوی الله باشد اندر دل

زدن نفی الوهیت ز تحقیقات وحدانش

ز الا الله معبود حقیقی باید مقصود

که نص قل هو الله احد شد شاهد شانش

ولی آن ذکر باید آنچنان در خاطر آوردن

که جز مذکر نبود آگه از دعوی و برهانش

الفها بایدت مسمارها تا دوزیش در دل

بدان اثبات و نفی آنسانکه ماند عقل حیرانش

دلت چون از ره باطن به حق شد واصل مطلق

به ظاهر هم رعایت شرع را واجب همی دانش

صلوة خمسه کامد پنجه اسلام را قوت

ادا می ساز مرعی داشته آداب و ارکانش

زکوة از بیست یک شد لیک چون شد بیست را داده

بلی شکرانه را دادند کرده قرض مردانش

به صومت جمله اعضا را ز نامشروع شد مانع

ولیکن صوم دل آمد ز منع یاد رحمانش

پس آنگه استطاعت شرط حج میدان و امر ره

که نتوان پا نهاد از روی ظاهر در بیابانش

ولی بس راهرو سر پا برهنه مهرسان روزی

شده این راه و پا بوده به چارم چرخ گردانش

به رفتن مور چون آزرده گردد در ته پایی

که هر مور اژدها آمد ز رشک وصل جانانش

ازان بر چشم لاغر ژنده پشمین کشد سالک

کا ناهمواری نفس خشن را هست سوهانش

هزاران داغ از سنگ ریاضت بر تن صوفی

بود یک سوی و بس یک سوی در دل داغ حرمانش

اگر جرم تو در میزان محشر کوه قاف آمد

به یک آه ندامت می توانی کرد پرانش

ترا صد بحر طاعت گر بود لیکن ریا آلود

چه گوئی بحر طاعت به که گویی بهر عصیانش

درون تیره از نقش درمها هست مدخل را

ز بیرون پر درم زانسان که گویی شکل همیانش

اگر صد جان بها داده خریدستی طریق فقر

خدایت دارد ارزانی که بگرفتستی ارزانش

عدو گر قصد جانت کرد چون قادر شدی بر وی

ز تقدیر حقش میدان یقین پس دل مرنجانش

خوری خاکستر اولی زان بود کز سفله نان جویی

اگر خود قرص مه باشد ته خاکستری نانش

ز حق جوهر چه جویی بلکه از حق هم مجو زانرو

که بی جستن هر چاو نموده قسم انسانش

بلائی کز حقت آید به جای نعمتش میدان

بجا گر شکر آن نعمت نیاری هست کفرانش

دل روشن که در چاه ریاضت افکنی بینی

به تخت مصر عزت عاقبت چون ماه کنعانش

به ترک زرق شیخ حیله گر را نیست جز نقصان

چه باید سود بازاری که شد بر بسته دکانش

تو سر حق اگر داری نهان نبود عجب گاهی

که سر بت نهان دارد درون سینه رهبانش

بتی کت هست محبوب مجازی داریش پنهان

به محبوب حقیق آنشب آمد سرو کتمانش

رضای دوست جستن آن بود کت هر چه پیش آید

شوی راضی و از تقدیر دانی سود و نقصانش

به پند واعظ غافل میفکن گوش و زان بگذر

که در خوابست از غفلت همان افسانه هذیانش

مشو مشعوف امر خارق عادت درین وادی

همه گر وا نماید طی ارضت سیخ خرقانش

بود آئین درویشان کامل این روش بنگر

چه زیبا آید ار ظاهر کند شاهان دورانش

ز شاهان نیز نبود لایق این رتبه جز شاهی

که درویشی ز شاهی بر ترست از عین عرفانش

شه درویش وش سلطان فقر آئین که از ایزد

فراز تخت شاهی فقر و درویشست در شانش

ابولغازی سپهر سلطنت سلطان حسین آمد

که تا آدم بود اجداد سلطان ابن سلطانش

مگو سلطان که سلطانان عالم هست خدامش

ازان معنی که ثابت گشت نسبت خان بن خانش

به گاه ملک داری بندگان دارا و دارابش

گه سامان کشور چاکران ساسان و سامانش

پی آرام باغ ملک داری گلشن دهرش

درو دو موضع بزم آمده ایران و تورانش

گه آئین ثنای ناپسند آئین جمشیدش

بوقت ملک بخشی مختصر ملک سلیمانش

جنابش آنچنان عالی که گر چوب از کف حاجب

فتد باشد پس از صد قرن جابر فرق کیوانش

خطابش آنچنان نافذ که بر کوه ار شود وارد

سراب دشت نابودی شود اجزای لرزانش

یکی از چاوشان کمترش گودرز بن کشواد

یکی از چاکران لشکری سام نریمانش

بود بستان خلق او که سازد مرده را زنده

نسیم روح بخشی کاید از نسرین و ریحانش

هوای جود او باشد که در فصل بهار او

صدف چون چرخ صد پر در شود از ابر نیسانش

چو اطباق فلک باشد هزاران گسترانیده

کشیده چون شود در روز بار عام شیلانش

دو صد حاتم و برمک برد صد سال ازان روزی

چو روز جشن باشد بر زمین نانریزه خوانش

بروی کسروان نور سجود خاک درگاهش

به پشت قیصران خط نشان چوب دربانش

هوا را قطره باران بدان نوعی که بشکافد

بدان سان بگذرد از جسم خارا نوک پیکانش

بود تیغش چو جلادی که پوشد کسوت احمر

ز خون خصم چون پوشیده گردد جسم عریانش

چنان گر ابر بارنده دراید برق در خارا

دل سنگین دلانرا پاره سازد چشم گریانش

شها در مدحت این نظم مرا هر کس که برخواند

نگردد ملتفت با شعر خاقانی و خاقانش

پس از وی ساحر هندی چنان این نظم خود آراست

که مرآت الصفا شد نام از طبع سخن دانش

دگر شد عارف جامی جلال الروح را ناظم

مشرف ساخته از نعت فخر آل عدمانش

نسیم الخلد کردم نام او در مدح شه زانرو

که جانرا هست هر بیتی نسیم از خلد و رضوانش

ز روح این دو استمداد کردم نزد حق لیکن

دلم هر چان ز حق میخواست فایض شد بدانسانش

به جامی گر ندارم راه دعوی اندر این معنی

که هست استاد من وین نظم گشته زیب دیوانش

به خسرو حاجت دعوی نباشد زانکه خواننده

شود واقف چو آید در نظر هم این و هم آنش

اگر جوهر فروشان بهر سودا سوی هندوستان

برند این تحفه را یا تاجر دریا به شروانش

ز روح خسروم آید دو صد انصاف و صد تحسین

ز خاقانی ملالتها که کردن شرح نتوانش

همیشه تا که در مرعای دشت دلکش عالم

رعیت چون رمه سلطان عادل هست چوپانش

درین مرعا رعیت صد هزاران باد بیش آن نوع

که هر یک را بود چاکر هزاران خان و قاآنش

شمارهٔ ۵ - منهاج النجات: زهی از شمع رویت چشم مردم گشته نورانی

اطلاعات

وزن: مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن (هزج مثمن سالم)

قالب شعری: قصیده

منبع اولیه: ویکی‌درج

* با انتخاب متن و لمس متن انتخابی می‌توانید آن را در لغتنامهٔ دهخدا جستجو کنید.