گنجور
اسیری لاهیجیاسیری لاهیجی

بخش ۵۳ - در اخلاق و اوصاف و آثار و سیرت و صورت سالکان واصل و کاملان مکمل و عارفان صاحبدل و بیان روش ارباب طریقت و منع از اخلاق ذمیمه و شیوۀ اهل دنیا و آنچه در طریق فقر و سلوک به وی روی نموده است.

وصف انسان دان که صدق است و صفا
باطن صافی ز کبر و از ریا
خاطر پاک و دل پاکیزه تر
سر خالی از خیال سیم و زر
جان و دل با یاد جانان داشتن
کل عالم را عدم انگاشتن
کار سالک چیست تسلیم و رضا
جز رضا تدبیر نبود با قضا
پیشه کن صبر و توکل در طریق
تا شوی ز اهل طریقت ای رفیق
بر توکل راه دین ر و ای پسر
تا بیابی منزل خیر البشر
هر که کار خود گذارد با خدا
حق بسازد کار او را از وفا
فخر در فقر است شو جویای فقر
تا توانی کرد بر کونین فخر
هان مکن در حرص عمر خود تلف
در قناعت شو که تا یابی شرف
نسبت عالی اگر خواهی بیا
متقی شو هست نیست چون بقا
راحت اندر زهد دان ای مرد کار
راغ ب دنیاست دایم خوار و زار
هر که گفتارش نه محض حکمتست
این سخن میدان که عین آفتست
هر که خاموشی او بی فکر تست
آن نه خاموشیست عین غفلتست
آنکه قانع گشت گردد بی نیاز
آدمی حیوان شود با حرص و آز
هر که کرد از خلق عزلت آشکار
او سلامت دید روز اختیار
هست در وحدت سلامت ای پسر
کثرت آمد تفرقه جان پدر
چیست وحدت آنک ه از غیر خدا
فرد آیی در خلا و در ملا
از حسد وز کینه هر کو دست داشت
از مروت او علمها بر فراشت
ذره ای در پیش عارف از ورع
بهتر از صوم و صلات با جزع
هر که او آورد شهوت زیر پا
گشت فارغ از همه رنج و عنا
هر که صبر آورد روزی در بلا
گشت برخوردار در هر دو سرا
آنکه از دنیا سبکساری گزید
او نجات از هر بلا و رنج دید
شد هلاک جاودان آن بیخرد
کو به خود راه حسد می آورد
هر که عیب دیگران پیش تو کرد
نزد ایشان زهر عیبت بیش خورد
اهل دنیا بت پرستی می کنند
دوغ خورده هرزه مستی می کنند
گر حضور دل نباشد در نماز
جز عقوبت زوچه حاصل گوی باز
دل که او پیوست ه با جانان بود
از صلات دایمون شادان بود
بر در دل باش حاضر روز و شب
تا نیابد راه دوری غیر رب
من بزرگی در تواضع یافتم
از تکبر روی دل بر تافتم
من ریاست در نصیحت دیده ام
نصح خلقان را به جان بگزیده ام
من مروت یافتم در صدق دل
جان که بیصدق است خوارست و خجل
هر که او با معرفت شد آشنا
می نبیند در دو عالم غیر را
گفت عارف من ندیدم هیچ شیئی
جز که حق دیدم عیان در نقش وی
پیش عارف جز خدا موجود نیست
غیر حق برگو که خود معبود کیست
درد عشق و محنت و اندوه و غم
شیوۀ عاشق بود بی کیف و کم
صدق آن باشد که با خلق جهان
هر چه باشد می نمایی خود همان
چیست اخلاص آنکه از غیر خدا
جان و دل سازی مبرا ای فتی
خود فتوت چیست ایثار است و عفو
حلم و نصح و خلق در مستی و صحو
هر چه داری رو فدای یار کن
با وجود احتیاج ایثار کن
چونکه قدرت یافتی شکران آن
عفو کن کآنست طرز عاشقان
حلم پیش آور به هنگام غضب
تا شوی مقبول و محرم نزد رب
با عدوات پند دادن مردمیست
هر که این هر چار دارد آدمیست
خلق نیک آمد صفات آدمی
دیو و دد دارد ز خلق بد کمی
هر که صابر در بلای یار نیست
دعوی عشقش بجز پندار نیست
در جفای دوست هر کو صابرست
از بلا جان غمینش شاکرست
نیست شاکر هر که از دیدار دوست
او به خود بردارد و لذات جوست
هر که دارد لذتی از جود یار
هست اندر کار عشقش مرد کار
هر که دارد آن جمال جانفزا
لذت عالم مهیا شد ورا
عاشقان را گر به دوزخ جا کنی
دوزخش را جنت الماوی کنی
دوزخ از خوی خوش حوری سرشت
دلکش است و تازه چون باغ بهشت
گر بهشت از جلوه ات خالی شود
عاشق دل داده را دوزخ بود
ور بود جنت به دوزخ جلوه گر
عاشقان را هست جنت در س ق ر
جنت و دوزخ کسی را در خور است
کز درخت عشق جانش بی برست
پیش ما راهست هر جا دوزخست
گر جهان جان بود گر برزخست
دوزخ و جنت یقین بشنو که چیست
جز فراق و جز وصال دوست نیست
هر که از خلق جهان عزلت گزید
از بلا و رنج و محنت وارهید
هر کرا انس است با خلق جهان
از سلامت دور باشد بیگمان
حق تعالی بنده را چون دوست داشت
درد و اندوه و بلا بر وی گماشت
هر کرا مشغول دنیا کرده اند
جان او مغضوب مولی کرده اند
هر که دنیا بر دل او سرد شد
فارغ از رنج و عنا و درد شد
ترک دنیا در طریقت اصل دان
طاعت و سیر و سلوکش فرع خوان
هر چه مشغولت کند از یاد دوست
دان که نزد عارفان دنیا هموست
هر چه گردد در طریق حق حجاب
هست آن دنیا ز من بشنو جواب
چیست دنیا مانع راه خدا
نی قماش و ملک و مال و آسیا
هر چه می گردد وسیله معرفت
بهترین طاعت آمد در صفت
هر چه از حق دور می انداز د ت
کفر راهش گر بخوانی شایدت
هر چه از راه خدا مانع شود
کفر باشد ترک آن واجب بود
غیر حق مگذار در دل ای فقیر
تا بگردی در همه عالم امیر
بخش ۵۲ - حکایت بایزید بسطامی: بحر بی پایان عرفان بایزیدبخش ۵۴ - حکایت ابراهیم ادهم: گفت چون سلطان ملک معنوی

اطلاعات

وزن: فاعلاتن فاعلاتن فاعلن (رمل مسدس محذوف یا وزن مثنوی)
قالب شعری: مثنوی
منبع اولیه: کتابخانهٔ تصوف

* با انتخاب متن و لمس متن انتخابی می‌توانید آن را در لغتنامهٔ دهخدا جستجو کنید.

برگردان به زبان ساده

وصف انسان دان که صدق است و صفا
باطن صافی ز کبر و از ریا
هوش مصنوعی: انسان واقعی را بشناس که در آن صداقت و پاکی وجود دارد، و باطن او خالی از خودپسندی و ریاکاری است.
خاطر پاک و دل پاکیزه تر
سر خالی از خیال سیم و زر
هوش مصنوعی: دل و ذهنی پاک و زلال، خالی از هرگونه آرزو و خیال ثروت و مادیات.
جان و دل با یاد جانان داشتن
کل عالم را عدم انگاشتن
هوش مصنوعی: با یاد محبوب زندگی کردن و در این حال، تمام چیزهای دنیا را بی‌اهمیت دانستن.
کار سالک چیست تسلیم و رضا
جز رضا تدبیر نبود با قضا
هوش مصنوعی: کار سالک تسلیم و پذیرش است، چرا که جز رضایت خداوند، تدبیری در پیشانی مقدر نیست.
پیشه کن صبر و توکل در طریق
تا شوی ز اهل طریقت ای رفیق
هوش مصنوعی: در راهی که در پیش داری، صبر و توکل را پیشه کن تا به جمع اهل معرفت و رفیق‌ها بپیوندی.
بر توکل راه دین ر و ای پسر
تا بیابی منزل خیر البشر
هوش مصنوعی: ای پسر، بر اساس توکل به خدا، مسیر دین را دنبال کن تا به جایگاه نیکوترین انسان‌ها دست پیدا کنی.
هر که کار خود گذارد با خدا
حق بسازد کار او را از وفا
هوش مصنوعی: هرکس که کارهایش را به خدا واگذار کند و با او صادق باشد، عمل او به خوبی انجام می‌شود.
فخر در فقر است شو جویای فقر
تا توانی کرد بر کونین فخر
هوش مصنوعی: افتخار در داشتن فقر است؛ پس سعی کن فقر را درک کنی تا بتوانی بر جهان مفتخر باشی.
هان مکن در حرص عمر خود تلف
در قناعت شو که تا یابی شرف
هوش مصنوعی: در زندگی خود به خاطر حرص و طمع عمر را هدر نده، بلکه با قناعت و رضایت نسبت به آنچه داری، می‌توانی به مقام و ارزش واقعی دست یابی.
نسبت عالی اگر خواهی بیا
متقی شو هست نیست چون بقا
هوش مصنوعی: اگر می‌خواهی به مقام و مرتبه‌ای عالی برسی، باید اهل تقوا و پرهیزگاری باشی. این مقام و بقا مانند چیزهایی که دائمی هستند، نیست.
راحت اندر زهد دان ای مرد کار
راغ ب دنیاست دایم خوار و زار
هوش مصنوعی: ای مرد، بدان که زندگی در دنیا تو را از زهد و نیکی به آسانی دور می‌کند و در نهایت، تو را ذلیل و ناتوان خواهد ساخت.
هر که گفتارش نه محض حکمتست
این سخن میدان که عین آفتست
هوش مصنوعی: هر کسی که حرف‌هایش فقط از روی حکمت و دانایی نباشد، بدان که این سخن در واقع مضر است.
هر که خاموشی او بی فکر تست
آن نه خاموشیست عین غفلتست
هوش مصنوعی: هر کسی که در سکوت به سر می‌برد و به فکر نیست، در واقع تنها ساکت نیست بلکه نشان دهنده‌ی غفلت اوست.
آنکه قانع گشت گردد بی نیاز
آدمی حیوان شود با حرص و آز
هوش مصنوعی: کسی که راضی و قانع باشد، به بی‌نیازی می‌رسد، اما انسان‌هایی که خود را درگیر حرص و آز می‌کنند، به حالت حیوانی سقوط می‌کنند.
هر که کرد از خلق عزلت آشکار
او سلامت دید روز اختیار
هوش مصنوعی: هر کسی که از مردم فاصله بگیرد و دنیا را ترک کند، در روزی که انتخاب آزاد دارد، ایمنی و سلامت را تجربه خواهد کرد.
هست در وحدت سلامت ای پسر
کثرت آمد تفرقه جان پدر
هوش مصنوعی: در حالت اتحاد و یگانگی، آرامش و سلامت وجود دارد، ولی زمانی که به کثرت و جدایی روی می‌آوریم، موجب تفرقه و دردسر می‌شود.
چیست وحدت آنک ه از غیر خدا
فرد آیی در خلا و در ملا
هوش مصنوعی: وحدت واقعی چیست که تو از غیر خدا جدا شوی و در خلوت و در جمع به او پیوسته باشی؟
از حسد وز کینه هر کو دست داشت
از مروت او علمها بر فراشت
هوش مصنوعی: هر کسی که حسد و کینه در دل دارد، نمی‌تواند با رفتار نیک و جوانمردانه خود، از علم و دانش خود بهره‌برداری کند.
ذره ای در پیش عارف از ورع
بهتر از صوم و صلات با جزع
هوش مصنوعی: اندازه‌ی یک ذره از تقوا برای عارف، از روزه و نماز با زحمت و سختی، ارزش بیشتری دارد.
هر که او آورد شهوت زیر پا
گشت فارغ از همه رنج و عنا
هوش مصنوعی: کسی که توانسته است شهوت را نادیده بگیرد و زیر پا بگذارد، از تمامی دردها و سختی‌ها رهایی می‌یابد.
هر که صبر آورد روزی در بلا
گشت برخوردار در هر دو سرا
هوش مصنوعی: هر کسی که در برابر سختی‌ها صبر و استقامت نشان دهد، در نهایت از برکت آن بهره‌مند خواهد شد و در زندگی دنیوی و اخروی، روزی خوب نصیبش خواهد شد.
آنکه از دنیا سبکساری گزید
او نجات از هر بلا و رنج دید
هوش مصنوعی: کسی که با بی‌اعتنایی به دنیا زندگی کند، از هر گونه مشکل و رنجی نجات خواهد یافت.
شد هلاک جاودان آن بیخرد
کو به خود راه حسد می آورد
هوش مصنوعی: ای دل بی خرد که خود را به حسد می آلایی، به زودی به هلاکت جاودانی دچار خواهی شد.
هر که عیب دیگران پیش تو کرد
نزد ایشان زهر عیبت بیش خورد
هوش مصنوعی: هر کسی که عیب دیگران را به تو بگوید، خود او هم در نزد همان افراد به خاطر عیب‌هایش مورد انتقاد قرار می‌گیرد.
اهل دنیا بت پرستی می کنند
دوغ خورده هرزه مستی می کنند
هوش مصنوعی: مردم دنیا مشغول پرستش بت‌ها هستند و با نوشیدن دوغ به نوعی سرخوشی بیهوده دچار می‌شوند.
گر حضور دل نباشد در نماز
جز عقوبت زوچه حاصل گوی باز
هوش مصنوعی: اگر دل در نماز حاضر نباشد، تنها عذاب و دردسر برای انسان به همراه خواهد داشت.
دل که او پیوست ه با جانان بود
از صلات دایمون شادان بود
هوش مصنوعی: دل زمانی که به معشوق وصل می‌شود، از خوشحالی و شادمانی پر می‌شود و در ارتباط دائمی با او قرار می‌گیرد.
بر در دل باش حاضر روز و شب
تا نیابد راه دوری غیر رب
هوش مصنوعی: همیشه باید در دل خود را در صحنه حاضر بدانیم و مراقب باشیم تا از مسیر دوری که به جز از طریق پروردگار نیست، منحرف نشویم.
من بزرگی در تواضع یافتم
از تکبر روی دل بر تافتم
هوش مصنوعی: من در humility به عظمت رسیدم و از خودبرتربینی دلم را جدا کردم.
من ریاست در نصیحت دیده ام
نصح خلقان را به جان بگزیده ام
هوش مصنوعی: من در نصح و راهنمایی دیگران به مقام و توانایی رسیده‌ام و با جان و دل به نصیحت مردم پرداخته‌ام.
من مروت یافتم در صدق دل
جان که بیصدق است خوارست و خجل
هوش مصنوعی: من در صداقت و راست‌گویی خود به مرحله‌ای رسیدم که بدون صدق، انسان ذليل و شرمنده است.
هر که او با معرفت شد آشنا
می نبیند در دو عالم غیر را
هوش مصنوعی: هر کسی که با دانش و شناخت عمیق آشنا شود، در این دنیا و آن دنیا دیگر چیزی جز حقیقت را نمی‌بیند.
گفت عارف من ندیدم هیچ شیئی
جز که حق دیدم عیان در نقش وی
هوش مصنوعی: عارف می‌گوید: من هیچ چیز دیگری را ندیده‌ام، جز اینکه جلوه‌ای از حقیقت را در همه چیز می‌بینم.
پیش عارف جز خدا موجود نیست
غیر حق برگو که خود معبود کیست
هوش مصنوعی: در نزد عارف، غیر از خداوند هیچ چیزی وجود ندارد. بگو که معبود حقیقی چه کسی است.
درد عشق و محنت و اندوه و غم
شیوۀ عاشق بود بی کیف و کم
هوش مصنوعی: درد و رنج و اندوه عشق، ویژگی‌ای است که مخصوص عاشق‌هاست و آن‌ها این احساسات را بدون هیچ زیاده‌روی یا کمبودی تجربه می‌کنند.
صدق آن باشد که با خلق جهان
هر چه باشد می نمایی خود همان
هوش مصنوعی: راستی آن است که انسان باید با دیگران به هر شکلی که هست، خود را نشان دهد و در واقع، همان چیزی باشد که از خود بروز می‌دهد.
چیست اخلاص آنکه از غیر خدا
جان و دل سازی مبرا ای فتی
هوش مصنوعی: اخلاص چیست؟ آنکه قلب و روحش از غیر خدا پاک و دور باشد، ای جوان!
خود فتوت چیست ایثار است و عفو
حلم و نصح و خلق در مستی و صحو
هوش مصنوعی: فتوت به معنای جوانمردی و بزرگواری است. این ویژگی‌ها شامل ایثار، بخشش، خویشتن‌داری، نصیحت‌گری و رفتار خوب چه در حالت آرامش و چه در حالت شیدایی می‌شود.
هر چه داری رو فدای یار کن
با وجود احتیاج ایثار کن
هوش مصنوعی: هر چیزی که داری، برای محبوب خود فدا کن و حتی وقتی به آن چیزها نیاز داری، جانبازانه و ایثارگرانه عمل کن.
چونکه قدرت یافتی شکران آن
عفو کن کآنست طرز عاشقان
هوش مصنوعی: وقتی که قدرت و توانایی پیدا کردی، باید شکرگزار باشی و عفو و گذشت بکنی، زیرا این شیوه و روش عاشقان واقعی است.
حلم پیش آور به هنگام غضب
تا شوی مقبول و محرم نزد رب
هوش مصنوعی: در زمان خشم، آرامش خود را حفظ کن تا در نظر خداوند مورد قبول و محترم باشی.
با عدوات پند دادن مردمیست
هر که این هر چار دارد آدمیست
هوش مصنوعی: هرکسی که بتواند به دیگران نصیحت و پند دهد، انسانی است که دارای ویژگی‌های خوب و چهار اصل مثبت است.
خلق نیک آمد صفات آدمی
دیو و دد دارد ز خلق بد کمی
هوش مصنوعی: آدم‌های خوب با ویژگی‌های مثبت خود در میان مردم به چشم می‌خورند، اما کسانی که دارای صفات منفی هستند، بیشتر شبیه به دیو و وحوش هستند و در حقیقت، وجود آنها کمتر از افراد نیکو است.
هر که صابر در بلای یار نیست
دعوی عشقش بجز پندار نیست
هوش مصنوعی: هر کس که در مشکلات و سختی‌های عشق معشوق صبر نداشته باشد، ادعای عاشقی‌اش فقط یک خیال و تصور بی‌اساس است.
در جفای دوست هر کو صابرست
از بلا جان غمینش شاکرست
هوش مصنوعی: کسی که در مقابل بی‌وفایی دوست صبور باشد، از سختی‌ها و مشکلاتی که می‌کشد، شاکر است و دلش غمگین نمی‌شود.
نیست شاکر هر که از دیدار دوست
او به خود بردارد و لذات جوست
هوش مصنوعی: هر کس که از دیدار دوست شکرگزار نباشد و تنها به دنبال لذت‌های شخصی خود باشد، قابل تحسین نیست.
هر که دارد لذتی از جود یار
هست اندر کار عشقش مرد کار
هوش مصنوعی: هر کس از generosity و سخاوت محبوبش لذت ببرد، در مسیر عشقش فردی کاردان و با تجربه است.
هر که دارد آن جمال جانفزا
لذت عالم مهیا شد ورا
هوش مصنوعی: هر کسی که آن زیبایی جذاب را داشته باشد، دنیای لذت برای او آماده و مهیا شده است.
عاشقان را گر به دوزخ جا کنی
دوزخش را جنت الماوی کنی
هوش مصنوعی: اگر عاشقان را در دوزخ هم ببری، آنجا را به بهشتی برای زندگی آن‌ها تبدیل خواهی کرد.
دوزخ از خوی خوش حوری سرشت
دلکش است و تازه چون باغ بهشت
هوش مصنوعی: دوزخ با ویژگی‌های دلپذیر و جذاب حوریان به زیبایی و طراوت یک باغ بهشتی می‌ماند.
گر بهشت از جلوه ات خالی شود
عاشق دل داده را دوزخ بود
هوش مصنوعی: اگر زیبایی و جلوه تو از بهشت برود، برای عاشق دل‌باخته مانند جهنم خواهد بود.
ور بود جنت به دوزخ جلوه گر
عاشقان را هست جنت در س ق ر
هوش مصنوعی: اگر بهشت در آتش جهنم برای عاشقان نمایان شود، در واقع بهشت در سقر (دنیای محدود) وجود دارد.
جنت و دوزخ کسی را در خور است
کز درخت عشق جانش بی برست
هوش مصنوعی: بهشت و جهنم برای کسانی است که از درخت عشق، زندگی‌شان سیراب نمی‌شود و به عشق دست نیافته‌اند.
پیش ما راهست هر جا دوزخست
گر جهان جان بود گر برزخست
هوش مصنوعی: در هر کجا که ما هستیم، اگر حتی آنجا دوزخ باشد، برای ما راهی وجود دارد. چه دنیا در کار باشد و چه برزخ، فرقی ندارد.
دوزخ و جنت یقین بشنو که چیست
جز فراق و جز وصال دوست نیست
هوش مصنوعی: عذاب و سعادت واقعی را بشناس، زیرا در نهایت تنها جدایی از دوست و نزدیکی به اوست که اهمیت دارد.
هر که از خلق جهان عزلت گزید
از بلا و رنج و محنت وارهید
هوش مصنوعی: هر کسی که از مردم و اشتغال به دنیا دوری کند، از مشکلات و سختی‌ها در امان می‌ماند.
هر کرا انس است با خلق جهان
از سلامت دور باشد بیگمان
هوش مصنوعی: هر کسی که با مردم دنیا ارتباط و دوستی دارد، بی‌تردید از سلامتی دور خواهد بود.
حق تعالی بنده را چون دوست داشت
درد و اندوه و بلا بر وی گماشت
هوش مصنوعی: وقتی خداوند بنده‌اش را دوست دارد، به او سختی‌ها و مشکلاتی می‌دهد تا او را آزمایش کند.
هر کرا مشغول دنیا کرده اند
جان او مغضوب مولی کرده اند
هوش مصنوعی: هر کسی را که به دنیا و مسائل آن مشغول کرده‌اند، روحش مورد نارضایتی خداوند قرار گرفته است.
هر که دنیا بر دل او سرد شد
فارغ از رنج و عنا و درد شد
هوش مصنوعی: هر کسی که دلش از دنیا سرد شده، دیگر از رنج و سختی و درد رها شده است.
ترک دنیا در طریقت اصل دان
طاعت و سیر و سلوکش فرع خوان
هوش مصنوعی: دوری از دنیای مادی در مسیر عرفان و spirituality، جزء اصول مهم است، در حالی که عبادت و سیر و سلوک در این راه، نیاز به توجه و اهمیت کمتری دارد.
هر چه مشغولت کند از یاد دوست
دان که نزد عارفان دنیا هموست
هوش مصنوعی: هر چیزی که شما را از یاد دوستتان دور کند، بدانید که در نظر عارفان، همان چیز دنیا است.
هر چه گردد در طریق حق حجاب
هست آن دنیا ز من بشنو جواب
هوش مصنوعی: هر چیزی که در مسیر حق وجود دارد، همچنان که دنیای مادّی مانع است، باید به آن توجه کرد. از من بشنو که چگونه می‌توان بر این حجاب‌ها غلبه کرد.
چیست دنیا مانع راه خدا
نی قماش و ملک و مال و آسیا
هوش مصنوعی: دنیا، شامل چیزهایی مثل ثروت، قدرت و لذت‌ها، هیچ‌کدام نمی‌توانند بر سر راه رسیدن به خدا مانع ایجاد کنند.
هر چه می گردد وسیله معرفت
بهترین طاعت آمد در صفت
هوش مصنوعی: هر چیزی که به ما کمک می‌کند تا شناخت بهتری از جهان و خدا داشته باشیم، بهترین نوع عبادت و پرستش به حساب می‌آید.
هر چه از حق دور می انداز د ت
کفر راهش گر بخوانی شایدت
هوش مصنوعی: هر چیزی که انسان را از حقیقت دور کند، به نوعی کفر به حساب می‌آید، و حتی اگر آن را با نامی جذاب صدا بزنید، ممکن است متوجه نشوید که در حال انحراف از راه راست هستید.
هر چه از راه خدا مانع شود
کفر باشد ترک آن واجب بود
هوش مصنوعی: هر چیزی که مانع راه خدا شود، نشانه‌ای از کفر است و باید آن را ترک کرد.
غیر حق مگذار در دل ای فقیر
تا بگردی در همه عالم امیر
هوش مصنوعی: ای فقیر، در دل خود جایی برای غیر حق نگذار تا بتوانی در تمام دنیا به مقام و عزت برسی.