بدان که توکل بر چهار نوع است:
یکی در نفس که خیر خود در صحبت او داند، و این توکلجاهلان است.
دوم توکلی است برمال که نجات جان و سبب حیات خود از وی داند، و این توکل عاقلان است.
سوم توکلی است بر خلق، و این توکل مخذولان است.
و چهارم توکلی است برحق‑جل جلاله‑که بداند که رزق و اجل و سعادت و شقاوت در تحت قدرت او است. هر که را برداشت مقبول گشت و هر که را بگذاشت مردود گشت. این توکل اهل ایمان است.
و در اهل تصوف این نوع توکل موجود باشد. در هیچ چیز دل نبندند. از همه منقطع شوند و به حق تعالی متصل گردند. لاجرم حق تعالی در همهٔ احوال یار ایشان باشد که «و من یتوکل کل علی اللّه فهو حسبه ان اللّه بالغ امره». برمنتوکل کنید اگر ایمان و یقین درست دارید، «و علی اللّه فتو کلوا ان کنتم مؤمنین».
سهل بن عبداللّه‑رحمة اللّه علیه‑گفته است علامت توکل آن است که سؤال نکند و روی ناخوش ندارد.
بایزید‑قدس اللّه روحه العزیز‑را از توکلپرسیدند. روی با مسلم دیلمی کرد گفت در توکل چه گوئی؟ گفت آنکه در صحرا تنها بمانی و از چپ و راست تو سباع بگیرند، چنانکه به هیچ وجه روی گریختن بنماند. درمیان این همه اعتراضی در سر تو نجنبد.بایزید‑قدس اللّه روحه‑این بشنید گفت نزدیک است به توکل. اما اگر اهل بهشت را بینی در نعمت نازان، و اهل دوزخرا بینی در آتش گدازان، و در اندرون تو تمیزی پدید آید از زمرهٔ متوکلان بیرون آمدی.
ابونصر سراجگوید شرط توکل آن است کهبوتراب نخشبیگفته است که خود را در دریای عبودیت افگنی و دل با خدا بسته داری و با کفایت آرام گیری. اگر دهد شکری کنی و اگر باز گیرد صبر کنی.
ابوالعباس فرغانیگویدابراهیم خواصدر توکل یگانه بود و باریک فرا گرفتی.لیکن سوزن و ریسمان و رکوه و ناخن پیرا از وی خالی نبودی و غایب، گفتند یا اسحق نه آن همه چیزها منع می‌کنی، این چرا داری؟ گفت این چیزها توکل را به زیان نیاورد و خدای را بر ما فریضه‌هاست و درویش یک جامه دارد و چون بدرد سوزن و رشته ندارد وی را به نماز متهم می‌دارد.
رویم‑رحمة اللّه علیه‑را از توکل پرسیدند، گفت اعتماد کردن بر وعده‌‌ای که حق تعالی کرده است.
چنین گفته است اول قدم در توکل آن است که بنده خود را در پیش قدرت حق‑سبحانه و تعالی‑چنان دارد که مرده در پیش غسال که وی را هیچ تدبیر و حرکتی نباشد، که اگر حرکتی کند در طلب رزق خود از حد توکل بیفتد. ازآنکه حرکت در طلب نصیب خود جز شک در تقدیر نباشد.
و نیز باید که مرد در توکل چنان باشد که وی را حمایت گاهی نباشد و نداند که مقصد وی کجاستو دل در هیچ مخلوق نبندد.
چنانکهابراهیم ادهم‑رحمة اللّه علیه‑حکایت کند که در بادیه می‌رفتم بر طریق توکل. هاتفیآواز داد. بازنگرستم. گفت یا ابراهیم اگر توکل می‌کنی و می‌طلبی نزدیک ما ملازم باش تا توکل درست گردد. امید تو در آن باشد که به شهر خواهی رسیدن ترا بدان داشت که در راه طریقت توکل سپری. طمع از همهٔ شهرها بریده گردان و درین بادیه متوکل شو. گور برکن و نفس خود را درو دفن کن و دنیا و اهل اورا فراموش کن که حقیقت توکل کاملتر از آن است که هرکس بدو رسد.
و این مقدار که گفتیم از اسرار توکل در اهل تصوف موجود باشد، وایشان داد توکل توانند دادن که حق تعالی ایشان را مدد دهد و راه توکل جز به مدد ایزدی قطع نتوان کرد.
اصلتوکل کار به حق سپردن است. نوشندگان ارباب تحقیق و پوشندگان خلعت توفیق در معنی توکل در بیان سفته‌اند، گفته‌اند:
«التوکل خلع الارباب و قطع الاسباب». یعنی ارباب دنیا بگذار و نظر به اسباب فانی مگذار.
شبلی گفت: «التوکل نسیان ما سوی اللّه»، توکل آنست که رقم نسیان بر صحیفهٔ هر دو عالم کشی و دنیا و عقبی فراموش کنی، و از هر چه دون اوست فارغ شوی، و دل بر درگاه حضرت اله داری.
«و قیل: اکتفاء العبد الذلیل بارب الجلیل کاکتفاء الخلیل باجلیل، حتی لم ینظر الی عنایة جبریل.»
و قیل: نفی الشکوک والتفویض الی ملک الملوک.
و گفته‌اند توکل اعتماد کردن است بر قضا و تمسک به فضل خدای.
پس معلوم شد که در بوستان ایمان هیچ گل از گل توکل خوش‌بوی‌تر نیست. جهد کن تا در تو گِل توکل به مشام جان خود رسانی تا از فوایح و فضایل و فواید آن محروم نگردی.
از فضایل توکل یکی انقیاد امر حق است که در چند آیت به توکل فرمود:
«توکل علی «اللّه» و توکل علی العزیز».
متابعت انبیاست که همه متوکل بوده‌اند. «قال نوح: فعلی اللّه توکلت. و قال هود: انی توکلت علی اللّه. و قالت الرسول: و ما لنا ان نتوکل.»
آنکه هر که توکل کند در حریم محبت حق در می‌آید که بهترین عطاها است: «ان اللّه یحب المتوکلین».
آنکه هر که توکل کند حق تعالی کار او بسازد. او متوکلان را دستگیر است و بسنده «و من یتوکل».
و هرکه توکل برو کند بی‌زحمت روزی او به سهولت برساند. چنانکه حضرت مصطفی فرمود: «لو توکلتم علی اللّه حق توکله لرزقکم کالطیر تغذ خصاما و نروح بطا«نا»»، یعنی روزی یابید چنانکه مرغان در هوا و وحوش در صحرا بامداد کنندشکمها تهی و شبانگاه کنند شکمها پر و سیر.
برگردان به زبان ساده
بدان که توکل بر چهار نوع است:
هوش مصنوعی: توکل، که به معنای اعتماد به خداست، به چهار دسته تقسیم می‌شود.
یکی در نفس که خیر خود در صحبت او داند، و این توکلجاهلان است.
هوش مصنوعی: یک نفر در دل خود می‌داند که در گفت‌وگو با او خیر و نیکویی وجود دارد و این نوع توکل، مخصوص افرادی است که به درستی آگاه نیستند.
دوم توکلی است برمال که نجات جان و سبب حیات خود از وی داند، و این توکل عاقلان است.
هوش مصنوعی: توکل بر مایملک و اموال به گونه‌ای است که انسان نجات خود و سبب حیاتش را از آن می‌داند و این نوع توکل، توکلی است که انسان‌های خردمند دارند.
سوم توکلی است بر خلق، و این توکل مخذولان است.
هوش مصنوعی: سومین نوع توکل به مخلوق است و این نوع توکل به افرادی اختصاص دارد که در شرایط سخت به مدد و حمایت الهی نیاز دارند.
و چهارم توکلی است برحق‑جل جلاله‑که بداند که رزق و اجل و سعادت و شقاوت در تحت قدرت او است. هر که را برداشت مقبول گشت و هر که را بگذاشت مردود گشت. این توکل اهل ایمان است.
هوش مصنوعی: چهارمین نوع توکل، توکلی است بر خداوند متعال که به این حقیقت ایمان دارد که روزی، عمر، خوشبختی و بدبختی در دست اوست. هرکس که خداوند او را انتخاب کند، مقبول خواهد بود و هرکس که از جانب او رها شود، مردود خواهد بود. این نوع توکل، نشانه ایمان درست است.
و در اهل تصوف این نوع توکل موجود باشد. در هیچ چیز دل نبندند. از همه منقطع شوند و به حق تعالی متصل گردند. لاجرم حق تعالی در همهٔ احوال یار ایشان باشد که «و من یتوکل کل علی اللّه فهو حسبه ان اللّه بالغ امره». برمنتوکل کنید اگر ایمان و یقین درست دارید، «و علی اللّه فتو کلوا ان کنتم مؤمنین».
هوش مصنوعی: در میان اهل تصوف، نوعی توکل وجود دارد که به هیچ چیز دل نمی‌سپارند و از همه چیز قطع رابطه می‌کنند تا به خداوند متصل شوند. به همین دلیل، خداوند در تمامی شرایط یاور آنهاست؛ زیرا هر که به خدا توکل کند، خداوند او را کافی است. اگر ایمان و یقین شما درست باشد، باید به خدا توکل کنید.
سهل بن عبداللّه‑رحمة اللّه علیه‑گفته است علامت توکل آن است که سؤال نکند و روی ناخوش ندارد.
هوش مصنوعی: سهل بن عبداللّه-رحمت الله علیه- بیان کرده است که نشانه واقعی توکل این است که انسان از کسی چیز نخواهد و در برابر مشکلات و ناملایمات، ناراحتی خود را نشان ندهد.
چنین گفته است اول قدم در توکل آن است که بنده خود را در پیش قدرت حق‑سبحانه و تعالی‑چنان دارد که مرده در پیش غسال که وی را هیچ تدبیر و حرکتی نباشد، که اگر حرکتی کند در طلب رزق خود از حد توکل بیفتد. ازآنکه حرکت در طلب نصیب خود جز شک در تقدیر نباشد.
هوش مصنوعی: او می‌گوید که اولین مرحله در توکل این است که انسان باید در برابر قدرت الهی مانند کسی باشد که در برابر دست غسال قرار دارد و هیچ حرکتی نکند. این بدان معناست که اگر فردی برای به دست آوردن روزی خود اقدامی کند، از حالت توکل خارج می‌شود. زیرا تلاش برای کسب روزی در واقع نشان‌دهنده‌ی شک در تقدیر الهی است.
و نیز باید که مرد در توکل چنان باشد که وی را حمایت گاهی نباشد و نداند که مقصد وی کجاستو دل در هیچ مخلوق نبندد.
هوش مصنوعی: مرد باید به قدری به خدا توکل کند که در مواقع سختی به هیچ‌کس وابسته نباشد و از مقصد و هدف خود مطلع نباشد، و همچنین دلش را به هیچ موجودی نبندد.
چنانکهابراهیم ادهم‑رحمة اللّه علیه‑حکایت کند که در بادیه می‌رفتم بر طریق توکل. هاتفیآواز داد. بازنگرستم. گفت یا ابراهیم اگر توکل می‌کنی و می‌طلبی نزدیک ما ملازم باش تا توکل درست گردد. امید تو در آن باشد که به شهر خواهی رسیدن ترا بدان داشت که در راه طریقت توکل سپری. طمع از همهٔ شهرها بریده گردان و درین بادیه متوکل شو. گور برکن و نفس خود را درو دفن کن و دنیا و اهل اورا فراموش کن که حقیقت توکل کاملتر از آن است که هرکس بدو رسد.
هوش مصنوعی: ابراهیم ادهم حکایت می‌کند که در بیابان در حال قدم‌زدن بود و به توکل اعتماد داشت. ناگهان صدایی او را صدا کرد و به او گفت: "ای ابراهیم، اگر به توکل می‌کنی و درخواست می‌کنی، باید نزدیک ما باشی تا توکلت صحیح باشد. امیدت باید این باشد که به شهر خواهی رسید، اما بدان که در مسیر طریقت، توکلت به منزله یک سپر است. از همه شهرها ناامید شو و در این بیابان به توکل مشغول باش. خودت را کنار بگذار و دنیای اطرافت را فراموش کن، زیرا حقیقت توکل از آنچه تصور می‌کنی، کاملتر است."
و این مقدار که گفتیم از اسرار توکل در اهل تصوف موجود باشد، وایشان داد توکل توانند دادن که حق تعالی ایشان را مدد دهد و راه توکل جز به مدد ایزدی قطع نتوان کرد.
هوش مصنوعی: این مقدار که درباره توکل در صوفیان گفته شد، از رازهای توکل آنهاست. آنها می‌توانند توکل واقعی را بیاموزند و فقط با کمک الهی است که می‌توانند به مسیر توکل دست پیدا کنند.
اصلتوکل کار به حق سپردن است. نوشندگان ارباب تحقیق و پوشندگان خلعت توفیق در معنی توکل در بیان سفته‌اند، گفته‌اند:
هوش مصنوعی: توکل به معنای سپردن کار به خداوند است. نویسندگان و محققان در بیان مفهوم توکل به تفصیل صحبت کرده‌اند و به آن پرداخته‌اند.
«التوکل خلع الارباب و قطع الاسباب». یعنی ارباب دنیا بگذار و نظر به اسباب فانی مگذار.
هوش مصنوعی: «توکل یعنی رها کردن وابستگی به اربابان دنیا و قطع کردن ارتباط با اسباب زودگذر». به عبارت دیگر، به دنبال افرادی که در دنیا قدرت و سلطه دارند نروند و به چیزهایی که گذرا هستند توجه نکنند.
شبلی گفت: «التوکل نسیان ما سوی اللّه»، توکل آنست که رقم نسیان بر صحیفهٔ هر دو عالم کشی و دنیا و عقبی فراموش کنی، و از هر چه دون اوست فارغ شوی، و دل بر درگاه حضرت اله داری.
هوش مصنوعی: شبلی گفت: «توکل به معنای فراموش کردن هر چیزی جز خداوند است». به این معناست که انسان باید از همه چیزهای دنیوی و اخروی غافل شود و تنها به یاد خدا باشد و دلش را به سوی او متمرکز کند.
«و قیل: اکتفاء العبد الذلیل بارب الجلیل کاکتفاء الخلیل باجلیل، حتی لم ینظر الی عنایة جبریل.»
هوش مصنوعی: گفته شده است که وافی بودن بنده ذلیل به پروردگار بزرگش همانند وافی بودن خلیل (ابراهیم) به بزرگیش است، به گونه‌ای که حتی به توجه جبرئیل نیز ننگریسته است.
و قیل: نفی الشکوک والتفویض الی ملک الملوک.
هوش مصنوعی: گفته شده است: تمامی شک و تردیدها را نفی کرده و امور را به فرمانروایی بزرگترین فرمانروایان واگذار کنید.
و گفته‌اند توکل اعتماد کردن است بر قضا و تمسک به فضل خدای.
هوش مصنوعی: توکل به معنای اعتماد به سرنوشت و آسیاب نمودن به فضل و لطف الهی است.
پس معلوم شد که در بوستان ایمان هیچ گل از گل توکل خوش‌بوی‌تر نیست. جهد کن تا در تو گِل توکل به مشام جان خود رسانی تا از فوایح و فضایل و فواید آن محروم نگردی.
هوش مصنوعی: بنابراین مشخص شد که در باغ ایمان، هیچ چیزی به اندازه توکل خوشبو و دلنشین نیست. تلاش کن تا بتوانی بوی توکل را به جان خود برسانی تا از آثار و برکات آن بی‌بهره نباشی.
از فضایل توکل یکی انقیاد امر حق است که در چند آیت به توکل فرمود:
هوش مصنوعی: از ویژگی‌های توکل، تسلیم شدن به امر حق است که در چند آیه به آن اشاره شده است.
«توکل علی «اللّه» و توکل علی العزیز».
هوش مصنوعی: اعتماد و تکیه بر خداوند و همچنین تکیه بر کسی که دارای قدرت و عزت است.
متابعت انبیاست که همه متوکل بوده‌اند. «قال نوح: فعلی اللّه توکلت. و قال هود: انی توکلت علی اللّه. و قالت الرسول: و ما لنا ان نتوکل.»
هوش مصنوعی: انبیا همگی به توکل بر خداوند پناه برده‌اند. نوح گفته است: «بر خداوند توکل کردم.» هود نیز می‌گوید: «به خدا توکل کرده‌ام.» و پیامبر نیز بیان کرده: «چرا نباید به خدا توکل کنیم؟»
آنکه هر که توکل کند در حریم محبت حق در می‌آید که بهترین عطاها است: «ان اللّه یحب المتوکلین».
هوش مصنوعی: هر کسی که به خداوند توکل کند، در سایه محبت او قرار می‌گیرد که ارزشمندترین نعمت‌هاست. خداوند کسانی را که توکل می‌کنند، دوست دارد.
آنکه هر که توکل کند حق تعالی کار او بسازد. او متوکلان را دستگیر است و بسنده «و من یتوکل».
هوش مصنوعی: کسی که به خداوند توکل کند، خداوند کارهای او را سامان می‌دهد. خداوند به کسانی که توکل کرده‌اند، کمک می‌کند و کافی است به آیات الهی ایمان داشته باشند.
و هرکه توکل برو کند بی‌زحمت روزی او به سهولت برساند. چنانکه حضرت مصطفی فرمود: «لو توکلتم علی اللّه حق توکله لرزقکم کالطیر تغذ خصاما و نروح بطا«نا»»، یعنی روزی یابید چنانکه مرغان در هوا و وحوش در صحرا بامداد کنندشکمها تهی و شبانگاه کنند شکمها پر و سیر.
هوش مصنوعی: هر کس به خدا اعتماد کند، به راحتی مورد روزی قرار می‌گیرد. همان‌طور که پیامبر فرمود: «اگر به خدا به‌درستی اعتماد کنید، روزی‌تان مانند پرندگان خواهد بود که در صبح به دنبال غذا می‌روند و با شکم‌های خالی به خانه برمی‌گردند و در شب سیر می‌شوند».
عبادی مروزی