قوله: وَ الَّذِی جاءَ بِالصِّدْقِ وَ صَدَّقَ بِهِ قال ابن عباس: وَ الَّذِی جاءَ بِالصِّدْقِ یعنی رسول اللَّه جاء بلا اله الا اللَّه وَ صَدَّقَ بِهِ الرسول ایضا بلّغه الخلق. و قال السدی: وَ الَّذِی جاءَ بِالصِّدْقِ جبرئیل جاء بالقرآن «و صدّق به» محمدا (ص) تلقاه بالقبول. و قال ابو العالیة و الکلبی: «جاءَ بِالصِّدْقِ» رسول اللَّه (ص)، «و صدّق به» ابو بکر. و قیل: «صدّق به» المؤمنون، لقوله: أُولئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ و قال الحسن: هم المؤمنون صدّقوا به فی الدنیا و جاءوا به فی الآخرة. و فی الخبر ان المؤمن یجی‌ء یوم القیمة بالقرآن فیقول: هذا الّذی اعطیتمونا صدّقنا به و علمنا بما فیه. أُولئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ عذاب اللَّه.
لَهُمْ ما یَشاؤُنَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ای لهم ما یتمنّون فی الجنّة عند ربهم اذا دخلوها، ذلِکَ جَزاءُ الْمُحْسِنِینَ ای ثواب الموحدین. یقال: اجمع العبارات عن نعیم الجنّة انّ لَهُمْ ما یَشْتَهُونَ و اجمع العبارات لعذاب الآخرة قوله: وَ حِیلَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ ما یَشْتَهُونَ.
لِیُکَفِّرَ اللَّهُ عَنْهُمْ اللّام فی قوله: لِیُکَفِّرَ متّصل بالمحسنین، یعنی: الّذین احسنوا رجاء ان یکفّر اللَّه عنهم مساوی اعمالهم و یجزیهم بمحاسنها. و قیل: متصل بالجزاء یعنی: جزاهم کی یکفّر عنهم، أَسْوَأَ الَّذِی عَمِلُوا ای الکفر بالتوحید و المعاصی بطاعتهم، وَ یَجْزِیَهُمْ أَجْرَهُمْ ای یعطیهم ثوابهم بِأَحْسَنِ الَّذِی کانُوا یَعْمَلُونَ ای بسبب ایمانهم. و قیل: أَسْوَأَ الَّذِی عَمِلُوا قبل الایمان و احسن الذی عملوا فی الایمان.
قوله: أَ لَیْسَ اللَّهُ بِکافٍ عَبْدَهُ مفسّران گفتند این آیت دو بار از آسمان فرو آمد، یک بار در حقّ مصطفی صلوات اللَّه علیه و یک بار در شأن خالد بن الولید، و روا باشد نزول یک آیت دو بار از آسمان چنان که سوره فاتحه بیک قول از بهر آن آن را مثانی گویند که دو بار از آسمان فرو آمد یک بار به مکه و یک بار به مدینه، همچنین أَ لَیْسَ اللَّهُ بِکافٍ عَبْدَهُ، هر چه مکّاران عالم در هلاک کسی بکوشند، کفّار مکه در هلاک مصطفی (ص) بکار داشتند و مکر و دستان بر وی ساختند چنانک رب العزة فرمود: وَ إِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا، امّا آن مکر و دستان ایشان از پیش نرفت و بر وی دست نیافتند که رب العزة این آیت فرستاده بود در حقّ وی: أَ لَیْسَ اللَّهُ بِکافٍ عَبْدَهُ یعنی محمدا (ص) و نزول دوم و شأن خالد بن ولید آنست که قومی از مشرکان عرب درختی را بمعبودی گرفته بودند و دیوی در زیر بیخ آن درخت قرار کرده بود نام آن دیو عزی و رب العزة آن را سبب ضلالت ایشان کرده، مصطفی (ص) خالد بن ولید را فرمود درخت را از بیخ بر آرد و آن دیو را بکشد، مشرکان گرد آمدند و خالد را بترسانیدند که عزی ترا هلاک کند یا دیوانه کند، خالد از مقالت ایشان مصطفی (ص) را خبر کرد و رب العزة در حقّ وی این آیت فرستاد که أَ لَیْسَ اللَّهُ بِکافٍ عَبْدَهُ وَ یُخَوِّفُونَکَ بِالَّذِینَ مِنْ دُونِهِ، خالد بازگشت و آن درخت را از بیخ بکند، و مشرکان میگفتند: جنّینه یا عزّی حرّقیه، خالد از ان نیندیشید و درخت بکند و زیر آن درخت شخصی یافت عظیم سیاه کریه المنظر و او را بکشت، پس مصطفی (ص) گفت: تلک عزّی و لن تعبد ابدا.
حمزه و کسایی و ابو جعفر «بکاف عباده» خوانند بجمع و المراد به الانبیاء علیهم السلام قصدهم قومهم بالسوء کما قال تعالی: وَ هَمَّتْ کُلُّ أُمَّةٍ بِرَسُولِهِمْ لِیَأْخُذُوهُ فکفاهم اللَّه شرّ من عاداهم.
وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ ای من اضلّه اللَّه عن طریق الرّشاد و سبیل الحقّ فلا یهدیه غیره.
وَ مَنْ یَهْدِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ مُضِلٍّ ای من یهده اللَّه لدینه لا یستطیع احد ان یضلّه او یخذله، أَ لَیْسَ اللَّهُ بِعَزِیزٍ ای منیع فی ملکه، ذِی انْتِقامٍ من أعدائه.
وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ ای لو سألت یا محمد هؤلاء المشرکین الذین یخوفونک بآلهتهم فقلت لهم: مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ، فسألهم النّبی علیه الصّلاة و السلام عن ذلک فقالوا: اللَّه خلقهما، فقال اللَّه لمحمد علیه الصلاة و السلام. قُلْ أَ فَرَأَیْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ أَرادَنِیَ اللَّهُ بِضُرٍّ شدّة و بلاء و ضیق معیشة. الضّرّ اذا قرن بالنفع فتح الضّاد و اذا افرد ضمّ و هو اسم لکلّ مکروه، هَلْ هُنَّ کاشِفاتُ ضُرِّهِ ای هل الاصنام دافعات شدّته عنّی؟ أَوْ أَرادَنِی بِرَحْمَةٍ نعمة و برکة هَلْ هُنَّ مُمْسِکاتُ رَحْمَتِهِ قرأ اهل البصرة: «کاشفات» «ممسکات» بالتنوین «ضرّه» و «رحمته» بنصب الرّاء و التاء.
و قرأ الآخرون بلاتنوین علی الاضافة. قال مقاتل: فسألهم النبی (ص) عن ذلک فسکتوا فقال اللَّه لرسوله: قُلْ حَسْبِیَ اللَّهُ ثقتی به و اعتمادی علیه عَلَیْهِ یَتَوَکَّلُ الْمُتَوَکِّلُونَ ای به یثق الواثقون، ای اذا قال الکفّار انّا نعبد الاصنام لیقرّبونا الی اللَّه زلفی فقل لهم «حسبی اللَّه» قُلْ یا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلی مَکانَتِکُمْ ای علی ناحیتکم الّتی اخترتموها و تمکنت عندکم. قال اهل اللغة: المکانة مصدر مکن فهو مکین، ای حصلت له مکانة و قدرة، إِنِّی عامِلٌ فی الکلام اضمار، ای اعملوا علی مکانتکم انی عامل علی مکانتی. و قیل: اعملوا علی شاکلتکم و عادتکم انی عامل علی شاکلتی و عادتی.
فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ یَأْتِیهِ عَذابٌ یُخْزِیهِ هذا تهدید و وعید، ای سوف تعلمون من یأتیه عذاب یهینه و یفضحه فی الدّنیا، وَ یَحِلُّ عَلَیْهِ عَذابٌ مُقِیمٌ. دائم لا یفارقه فی الآخرة.
إِنَّا أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ لِلنَّاسِ بِالْحَقِّ یعنی القرآن «للناس» ای لجمیع الناس بالحقّ ای بسبب الحق لیعمل به. و قیل: «بالحق» ای بالخبر عن الحشر و الحساب و جمیع ما هو حق و کائن ممّا اخبر اللَّه عز و جل عنه، فَمَنِ اهْتَدی الحق و لزمه «فلنفسه» نفع ذلک وَ مَنْ ضَلَّ فارق الحق فَإِنَّما یَضِلُّ عَلَیْها ای فضلالته علی نفسه، یعنی اثم ضلالته و وبال امره راجع الیه، وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِوَکِیلٍ ای بمسلّط تحملهم علی الایمان، انما علیک البلاغ. در ابتدای سوره إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ گفت و درین موضع أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ گفت، و فرق آنست که در هر موضع که «انزلنا علیک» گفت خطابی است با تخفیف، و هر جا که «انزلنا الیک» گفت خطابی است با تکلیف، نبینی که در اول سوره مصطفی را با خلاص در عبادت مکلّف کرد گفت: فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّینَ، و درین موضع ختم آیت بتخفیف کرد گفت: وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِوَکِیلٍ ای لست بمسؤل عنهم، فخفّف عنه ذلک.
اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ النفس اسم لحرکة الحیّ، و لکلّ انسان نفسان: نفس حیاة و نفس یقظة یحیی باحدیهما و یستیقظ بالآخری، و التوفی علی وجهین: توفی النّوم کقوله: وَ هُوَ الَّذِی یَتَوَفَّاکُمْ بِاللَّیْلِ، و توفی الموت کقوله: قُلْ یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ فالمیّت متوفی تفارقه نفس الحیاة عند الموت و انقضاء الاجل و النائم متوفی تفارقه نفس الیقظة و التمییز عند النوم، و معنی الآیة اللَّه یتوفی الانفس مرّتین مرّة حین موتها و مرّة حین نومها، فَیُمْسِکُ الَّتِی قَضی عَلَیْهَا الْمَوْتَ فلا یردّها الی الجسد وَ یُرْسِلُ الْأُخْری یعنی و یردّ الأخری الّتی لم یقض علیها الموت الی الجسد إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی ای الی ان یأتی وقت موته. قرأ حمزة و الکسائی: «قضی» بضمّ القاف و کسر الضّاد علی ما لم یسمّ فاعله الموت برفع التاء. و قرأ الباقون «قضی» بفتح القاف و الضّاد علی تسمیة الفاعل لقوله: اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ الموت بنصب التّاء و قال بعضهم فی الانسان نفس و روح بینهما مثل شعاع الشمس فالنفس الّتی بها العقل و التمییز و الروح الّتی بها النفس و الحرکة فاذا نام العبد قبض اللَّه نفسه و لم یقبض روحه. و عن علی (ع) «یخرج الروح عند النوم و یبقی شعاعه فی الجسد فبذلک یری الرّؤیا فاذا انتبه من النوم عاد الرّوح الی الجسد باسرع من لحظة».
و یقال: ان ارواح الاحیاء و الاموات تلتقی فی المنام فتعارف ما شاء اللَّه و تأتی ما شاء اللَّه من بلاد الارض و من السّماء و من الغیب و اذا ارادت الرّجوع الی اجسادها امسک اللَّه ارواح الاموات عنده و ارسل ارواح الاحیاء حتّی ترجع الی اجسادها الی انقضاء مدة حیاتها. و عن ابی هریرة قال قال رسول اللَّه (ص): «اذا اوی احدکم الی فراشه فلینفض فراشه بداخلة از اره فانه لا یدری ما خلفه علیه ثمّ یقول باسمک ربی وضعت جنبی و بک ارفعه ان امسکت روحی فارحمها و ان ارسلتها فاحفظها بما تحفظ به عبادک الصّالحین».
إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لدلالات علی قدرته حیث لم یغلط فی امساک ما یمسک من الارواح و ارسال ما یرسل منها. و قال مقاتل: لعلامات، لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ فی امر البعث، ای توفّی نفس النائم و ارسالها بعد التوفی دلیل علی البعث.
أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ شُفَعاءَ «ام» ها هنا هی المعادلة لهمزة الاستفهام، تقدیره: اعبدوا الاوثان لانها خلقت الکائنات ام لانها تدفع المکروه ام لانها تشفع لهم. و قیل: «ام» بمعنی بل، یعنی انّ هؤلاء الکفّار لا یؤمنون بما یخبرهم به بل یتّخذون من دون اللَّه شرکاء یزعمون انهم شفعاؤهم عنده قُلْ أَ وَ لَوْ کانُوا یعنی قل یا محمد و ان کانت آلهة لا یَمْلِکُونَ شَیْئاً من الشفاعة وَ لا یَعْقِلُونَ انکم تعبدونهم، و جواب هذا محذوف، تقدیره: و ان کانوا بهذه الصّفة یتخذونهم: قُلْ لِلَّهِ الشَّفاعَةُ جَمِیعاً لا یشفع احد الا باذنه و قوله «جمیعا» نصب علی الحال. لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ یعنی الیه مرجعکم فاحذروا سخطه و اتّقوا عقابه.
وَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ نفرت. قال ابن عباس: «اشمأزّت» ای انقبضت عن التوحید. و قال قتادة: استکبرت، و اصل الاشمئزاز النفور و الاستکبار.
وَ إِذا ذُکِرَ الَّذِینَ مِنْ دُونِهِ یعنی الاصنام إِذا هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ یفرحون قال مجاهد و مقاتل: و ذلک حین قرأ النبی (ص) سورة النجم فالقی الشیطان فی امنیّته تلک الغرانیق العلی ففرح به الکفّار.
قُلِ اللَّهُمَّ فاطِرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ عالِمَ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ أَنْتَ تَحْکُمُ بَیْنَ عِبادِکَ فِی ما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ
روی عن ابی سلمة قال: سألت عائشه بما کان رسول اللَّه (ص) یفتتح الصلاة من اللیل قالت کان یقول: اللهم رب جبرئیل و میکائیل و اسرافیل فاطر السماوات و الارض عالم الغیب و الشهادة انت تحکم بین عبادک فیما کانوا فیه یختلفون اهدنی لما اختلف فیه من الحق باذنک انک تهدی من تشاء الی صراط مستقیم.
وَ لَوْ أَنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لَافْتَدَوْا بِهِ مِنْ سُوءِ الْعَذابِ ای من شدّة العذاب «یوم القیمة» لو کان یخلصهم ذلک. و قیل: لا یقبل منهم ذلک، وَ بَدا لَهُمْ ظهر لهم مِنَ اللَّهِ ما لَمْ یَکُونُوا یَحْتَسِبُونَ فی الدّنیا انه نازل بهم فی الآخرة ای ظنّوا ان لهم ثوابا علی حسناتهم فلم تنفعهم حسناتهم مع الشرک باللّه و قیل: لانّهم کانوا ینکرون البعث، و الاحتساب الاعتداد بالشی‌ء من جهة دخوله فیما یحسبه. و قیل: انّهم کانوا یتقرّبون الی اللَّه بعبادة الاصنام فلمّا عوقبوا علیها بدا لهم من اللَّه ما لم یحتسبوا.
روی انّ محمد بن المنکدر جزع عند الموت فقیل له فی ذلک فقال: اخشی ان یبدو لی ما لم احتسب وَ بَدا لَهُمْ سَیِّئاتُ ما کَسَبُوا ای مساوی اعمالهم من الشرک و ظلم اولیاء اللَّه، وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ احاط بهم جزاء استهزائهم.
فَإِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعانا قیل: هذه الآیة نزلت فی ابی جهل. و قیل: فی ابی حذیفة بن المغیرة و قیل عامّ فی جمیع الکفّار، و المعنی من عادة هؤلاء الکفّار انه اذا مسّهم ضرّ بؤس و شدّة و مرض اخلصوا الدعاء لا یرون لکشفه غیرنا.
روی انّ النبی (ص) قال للحصین الخزاعیّ قبل ان اسلم: کم تعبد الیوم الها؟ قال سبعة واحدة فی السّماء و ستّة فی الارض، فقال: انهم تعدّه لیوم رغبتک و رهبتک، فقال: الذی فی السّماء ثُمَّ إِذا خَوَّلْناهُ ای اعطیناه نِعْمَةً مِنَّا ای صحّة و رخاء فی العیش، قالَ إِنَّما أُوتِیتُهُ عَلی عِلْمٍ ای علی علم من اللَّه بانی له اهل. قال مقاتل: ای علی خیر علمه اللَّه عندی و ذکر الکنایة لانّ المراد بالنعمة الانعام، بَلْ هِیَ فِتْنَةٌ یعنی تلک النعمة فتنة استدراج من اللَّه تعالی و امتحان و بلیّة. و قیل: بل کلمته الّتی قالها فتنة، وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ انه استدراج و امتحان.
قَدْ قالَهَا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ قال مقاتل: یعنی قارون فانه قال انّما أوتیته علی علم عندی، فَما أَغْنی عَنْهُمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ یعنی فلم ینفعهم ما کانوا یکسبون من الکفر حین اتیهم العذاب.
فَأَصابَهُمْ سَیِّئاتُ ما کَسَبُوا ای جزاؤها یعنی العذاب، ثمّ اوعد کفّار مکة فقال: وَ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْ هؤُلاءِ سَیُصِیبُهُمْ سَیِّئاتُ ما کَسَبُوا وَ ما هُمْ بِمُعْجِزِینَ ای بفائتین لانّ مرجعهم الی اللَّه عز و جل.
أَ وَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ هذا جواب لقول من قال: إِنَّما أُوتِیتُهُ عَلی عِلْمٍ ای لیس کما یظنّه أ و لم یعلموا انه لیس احد یقدر علی بسط الرّزق و تقتیره الا اللَّه یوسع الرزق لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ ای یقترّ علی یشاء، إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ ای فی ضیق حال اللبیب و سعة حال الأبله دلیل علی الرزاق، و تقدیره یردّ بهذه الایة علی من یری الغناء من الکیس و الفقر من العجز، قال الشاعر:
و لا کل ما یحوی الفتی من تلاده
لحزم و لا ما فاته لتوان
برگردان به زبان ساده
قوله: وَ الَّذِی جاءَ بِالصِّدْقِ وَ صَدَّقَ بِهِ قال ابن عباس: وَ الَّذِی جاءَ بِالصِّدْقِ یعنی رسول اللَّه جاء بلا اله الا اللَّه وَ صَدَّقَ بِهِ الرسول ایضا بلّغه الخلق. و قال السدی: وَ الَّذِی جاءَ بِالصِّدْقِ جبرئیل جاء بالقرآن «و صدّق به» محمدا (ص) تلقاه بالقبول. و قال ابو العالیة و الکلبی: «جاءَ بِالصِّدْقِ» رسول اللَّه (ص)، «و صدّق به» ابو بکر. و قیل: «صدّق به» المؤمنون، لقوله: أُولئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ و قال الحسن: هم المؤمنون صدّقوا به فی الدنیا و جاءوا به فی الآخرة. و فی الخبر ان المؤمن یجی‌ء یوم القیمة بالقرآن فیقول: هذا الّذی اعطیتمونا صدّقنا به و علمنا بما فیه. أُولئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ عذاب اللَّه.
هوش مصنوعی: در اینجا به موضوعاتی اشاره شده که به رسول الله (ص)، جبرئیل، ابوبکر و مؤمنین مربوط می‌شود. روایات مختلفی وجود دارد که در آن توضیح داده شده است که رسول الله راستگویی را با خود آورده و مردم به صداقت او و پیامش ایمان آورده‌اند. جبرئیل نیز قرآن را آورده و محمد (ص) به خوبی آن را پذیرفته است. همچنین ابوبکر و سایر مؤمنان نیز به این پیام ایمان آورده‌اند و در روز قیامت، مؤمنان با قرآن به پیشگاه خدا می‌آیند و اعلام می‌کنند که به این کتاب ایمان آورده و از آن آموخته‌اند. آنها مورد محبت و رحمت الهی قرار می‌گیرند.
لَهُمْ ما یَشاؤُنَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ای لهم ما یتمنّون فی الجنّة عند ربهم اذا دخلوها، ذلِکَ جَزاءُ الْمُحْسِنِینَ ای ثواب الموحدین. یقال: اجمع العبارات عن نعیم الجنّة انّ لَهُمْ ما یَشْتَهُونَ و اجمع العبارات لعذاب الآخرة قوله: وَ حِیلَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ ما یَشْتَهُونَ.
هوش مصنوعی: آنها در نزد پروردگارشان هرچه بخواهند خواهند داشت، یعنی آنچه را که در بهشت می‌خواهند، زمانی که وارد آن شوند. این پاداش نیکوکاران است، یعنی پاداش مومنین. در مورد نعمت‌های بهشت گفته شده که آنچه را می‌خواهند دارند و در مورد عذاب آخرت نیز چنین آمده که میان آنان و آنچه می‌خواهند پرده‌ای برپا خواهد شد.
لِیُکَفِّرَ اللَّهُ عَنْهُمْ اللّام فی قوله: لِیُکَفِّرَ متّصل بالمحسنین، یعنی: الّذین احسنوا رجاء ان یکفّر اللَّه عنهم مساوی اعمالهم و یجزیهم بمحاسنها. و قیل: متصل بالجزاء یعنی: جزاهم کی یکفّر عنهم، أَسْوَأَ الَّذِی عَمِلُوا ای الکفر بالتوحید و المعاصی بطاعتهم، وَ یَجْزِیَهُمْ أَجْرَهُمْ ای یعطیهم ثوابهم بِأَحْسَنِ الَّذِی کانُوا یَعْمَلُونَ ای بسبب ایمانهم. و قیل: أَسْوَأَ الَّذِی عَمِلُوا قبل الایمان و احسن الذی عملوا فی الایمان.
هوش مصنوعی: خداوند می‌خواهد که گناهانی که متقین انجام داده‌اند را بپوشاند. در اینجا منظور از "محسنین"، افرادی هستند که نیکی کرده‌اند و امیدوارند که خداوند گناهانشان را ببخشد و با اعمال نیکشان پاداششان دهد. برخی افراد می‌گویند این جمله به پاداش مرتبط است، یعنی خداوند به آنها جزا می‌دهد تا گناهانشان را محو کند، گناهان جدی مانند کفر و معصیت‌ها را به دلیل طاعت و کارهای نیک آنها. همچنین خداوند به آنها پاداشی می‌دهد که بر اساس اعمال نیکشان در ایام ایمانشان است. در این زمینه برخی نظرات دیگری نیز وجود دارد که به گناهان پیش از ایمان و اعمال نیک در زمان ایمان اشاره دارد.
قوله: أَ لَیْسَ اللَّهُ بِکافٍ عَبْدَهُ مفسّران گفتند این آیت دو بار از آسمان فرو آمد، یک بار در حقّ مصطفی صلوات اللَّه علیه و یک بار در شأن خالد بن الولید، و روا باشد نزول یک آیت دو بار از آسمان چنان که سوره فاتحه بیک قول از بهر آن آن را مثانی گویند که دو بار از آسمان فرو آمد یک بار به مکه و یک بار به مدینه، همچنین أَ لَیْسَ اللَّهُ بِکافٍ عَبْدَهُ، هر چه مکّاران عالم در هلاک کسی بکوشند، کفّار مکه در هلاک مصطفی (ص) بکار داشتند و مکر و دستان بر وی ساختند چنانک رب العزة فرمود: وَ إِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا، امّا آن مکر و دستان ایشان از پیش نرفت و بر وی دست نیافتند که رب العزة این آیت فرستاده بود در حقّ وی: أَ لَیْسَ اللَّهُ بِکافٍ عَبْدَهُ یعنی محمدا (ص) و نزول دوم و شأن خالد بن ولید آنست که قومی از مشرکان عرب درختی را بمعبودی گرفته بودند و دیوی در زیر بیخ آن درخت قرار کرده بود نام آن دیو عزی و رب العزة آن را سبب ضلالت ایشان کرده، مصطفی (ص) خالد بن ولید را فرمود درخت را از بیخ بر آرد و آن دیو را بکشد، مشرکان گرد آمدند و خالد را بترسانیدند که عزی ترا هلاک کند یا دیوانه کند، خالد از مقالت ایشان مصطفی (ص) را خبر کرد و رب العزة در حقّ وی این آیت فرستاد که أَ لَیْسَ اللَّهُ بِکافٍ عَبْدَهُ وَ یُخَوِّفُونَکَ بِالَّذِینَ مِنْ دُونِهِ، خالد بازگشت و آن درخت را از بیخ بکند، و مشرکان میگفتند: جنّینه یا عزّی حرّقیه، خالد از ان نیندیشید و درخت بکند و زیر آن درخت شخصی یافت عظیم سیاه کریه المنظر و او را بکشت، پس مصطفی (ص) گفت: تلک عزّی و لن تعبد ابدا.
هوش مصنوعی: مفسران بیان کرده‌اند که آیه «أَ لَیْسَ اللَّهُ بِکافٍ عَبْدَهُ» دو بار نزول پیدا کرده است. بار اول در مورد پیامبر اسلام (ص) و بار دوم در شأن خالد بن ولید. این امر ممکن است و سوره فاتحه نیز به همین دلیل «مثانی» نامیده می‌شود، چرا که آن هم دو بار از آسمان نازل شده است. در زمان پیامبر، کفار مکه با توطئه‌ها و دسیسه‌ها در تلاش بودند تا به او آسیب برسانند، اما خدواند به او کمک کرد و هیچ کدام از نقشه‌هایشان مؤثر نبود. آیه به این معناست که خداوند کافی است برای بنده‌اش، یعنی محمد (ص).
در مورد خالد بن ولید، داستان از این قرار است که برخی از مشرکان عرب درختی را به عنوان معبود خود پرستش می‌کردند و تصور می‌کردند که در زیر آن درخت دیوی به نام عزی وجود دارد که باعث ضلالت آنها شده است. پیامبر (ص) به خالد بن ولید فرمان داد که آن درخت را از ریشه بکند و آن دیو را بکشند. در این زمان مشرکان او را تهدید کردند که این دیو ممکن است او را هلاک کند، اما خالد با خبر کردن پیامبر از وضعیت، آیه «أَ لَیْسَ اللَّهُ بِکافٍ عَبْدَهُ» در حق او نازل شد. در نتیجه خالد به مصمم درخت را از ریشه کند و زیر آن شخصی سیاه‌چهره و زشت‌منظر پیدا کرد که آن را کشت. سپس پیامبر (ص) فرمود که «این عزی است و هرگز مورد پرستش قرار نخواهد گرفت.»
حمزه و کسایی و ابو جعفر «بکاف عباده» خوانند بجمع و المراد به الانبیاء علیهم السلام قصدهم قومهم بالسوء کما قال تعالی: وَ هَمَّتْ کُلُّ أُمَّةٍ بِرَسُولِهِمْ لِیَأْخُذُوهُ فکفاهم اللَّه شرّ من عاداهم.
هوش مصنوعی: حمزه، کسایی و ابو جعفر در تلاوت خود به «کاف عباده» می‌خوانند و منظورشان از این آیه، پیامبران الهی است که قوم‌شان به آنها آسیب می‌رساند. چنانکه در قرآن آمده که هر قوم نسبت به پیامبرشان توطئه می‌کردند، اما خداوند از آنها دفاع کرده و شر دشمنانشان را دفع کرده است.
وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ ای من اضلّه اللَّه عن طریق الرّشاد و سبیل الحقّ فلا یهدیه غیره.
هوش مصنوعی: کسی که خدا او را به گمراهی کشانده باشد، هیچ راهنمایی نخواهد داشت. یعنی اگر خدا فردی را از راه درست و حق منحرف کند، هیچ کس نمی‌تواند او را هدایت کند.
وَ مَنْ یَهْدِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ مُضِلٍّ ای من یهده اللَّه لدینه لا یستطیع احد ان یضلّه او یخذله، أَ لَیْسَ اللَّهُ بِعَزِیزٍ ای منیع فی ملکه، ذِی انْتِقامٍ من أعدائه.
هوش مصنوعی: کسی که خدا او را هدایت کند، هیچ‌کس نمی‌تواند او را به گمراهی بکشد یا یاری‌اش نکند. آیا خداوند دارای قدرت و نفوذ در پادشاهی‌اش نیست و از دشمنانش انتقام می‌گیرد؟
وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ ای لو سألت یا محمد هؤلاء المشرکین الذین یخوفونک بآلهتهم فقلت لهم: مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ، فسألهم النّبی علیه الصّلاة و السلام عن ذلک فقالوا: اللَّه خلقهما، فقال اللَّه لمحمد علیه الصلاة و السلام. قُلْ أَ فَرَأَیْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ أَرادَنِیَ اللَّهُ بِضُرٍّ شدّة و بلاء و ضیق معیشة. الضّرّ اذا قرن بالنفع فتح الضّاد و اذا افرد ضمّ و هو اسم لکلّ مکروه، هَلْ هُنَّ کاشِفاتُ ضُرِّهِ ای هل الاصنام دافعات شدّته عنّی؟ أَوْ أَرادَنِی بِرَحْمَةٍ نعمة و برکة هَلْ هُنَّ مُمْسِکاتُ رَحْمَتِهِ قرأ اهل البصرة: «کاشفات» «ممسکات» بالتنوین «ضرّه» و «رحمته» بنصب الرّاء و التاء.
هوش مصنوعی: اگر از آن مشرکین که تو را به آی‌گاه‌های خود ترسانده و تهدید می‌کنند بپرسی: «چه کسی آسمان‌ها و زمین را خلق کرده است؟»، آنها خواهند گفت: «خداوند». وقتی پیامبر (ص) از آنها این سوال را می‌کند، آنها جواب می‌دهند: «خداوند این دو را خلق کرده است». سپس خداوند به محمد (ص) می‌فرماید: «بپرس آیا آنچه غیر از خدا می‌پرستید، اگر خداوند بخواهد آسیبی به من برساند، می‌توانند آن را دور کنند؟ آیا آنها می‌توانند به مشکلات و سختی‌هایم پایان دهند؟» و اگر خدا بخواهد به من رحمت و برکتی عطا کند، آیا آنها می‌توانند آن رحمت را نگه دارند؟
و قرأ الآخرون بلاتنوین علی الاضافة. قال مقاتل: فسألهم النبی (ص) عن ذلک فسکتوا فقال اللَّه لرسوله: قُلْ حَسْبِیَ اللَّهُ ثقتی به و اعتمادی علیه عَلَیْهِ یَتَوَکَّلُ الْمُتَوَکِّلُونَ ای به یثق الواثقون، ای اذا قال الکفّار انّا نعبد الاصنام لیقرّبونا الی اللَّه زلفی فقل لهم «حسبی اللَّه» قُلْ یا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلی مَکانَتِکُمْ ای علی ناحیتکم الّتی اخترتموها و تمکنت عندکم. قال اهل اللغة: المکانة مصدر مکن فهو مکین، ای حصلت له مکانة و قدرة، إِنِّی عامِلٌ فی الکلام اضمار، ای اعملوا علی مکانتکم انی عامل علی مکانتی. و قیل: اعملوا علی شاکلتکم و عادتکم انی عامل علی شاکلتی و عادتی.
هوش مصنوعی: برخی دیگر بدون تنوین بر روی اضافه خواندند. مقاتل میگوید: پیامبر (ص) از آنها پرسید و آنها سکوت کردند. سپس خدا به پیامبرش فرمود: بگو تنها خدا برای من کافی است و بر او توکل می‌کنم. اوست که توکل‌کنندگان بر او توکل می‌کنند. این به این معناست که هنگامی که کافران می‌گویند ما بت‌ها را عبادت می‌کنیم تا ما را به خدا نزدیک کنند، به آنها بگو «خداوند برای من کافی است». بگو ای قوم! بر اساس جایگاه خودتان عمل کنید. این یعنی بر اساس موقعیتی که خود انتخاب کرده‌اید و در آن مستقر هستید. اهل زبان گفته‌اند که "مکانت" مصدر کلمه "مکن" است که به معنی دستیابی به قدرت و مرتبه است. من در صحبت‌کردن معنای مضمر دارم، یعنی بر اساس جایگاه خودتان عمل کنید، چرا که من نیز بر اساس جایگاه خود عمل می‌کنم. همچنین گفته شده که به معنای عمل کردن بر اساس خصلت و عادت شماست و من هم بر اساس خصلت و عادتم عمل می‌کنم.
فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ یَأْتِیهِ عَذابٌ یُخْزِیهِ هذا تهدید و وعید، ای سوف تعلمون من یأتیه عذاب یهینه و یفضحه فی الدّنیا، وَ یَحِلُّ عَلَیْهِ عَذابٌ مُقِیمٌ. دائم لا یفارقه فی الآخرة.
هوش مصنوعی: به زودی خواهید دانست که چه کسی عذاب خوارکننده‌ای را خواهد دید که او را در دنیا رسوا می‌کند و عذابی دائمی بر او نازل می‌شود که در قیامت هیچگاه از او جدا نخواهد شد.
إِنَّا أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ لِلنَّاسِ بِالْحَقِّ یعنی القرآن «للناس» ای لجمیع الناس بالحقّ ای بسبب الحق لیعمل به. و قیل: «بالحق» ای بالخبر عن الحشر و الحساب و جمیع ما هو حق و کائن ممّا اخبر اللَّه عز و جل عنه، فَمَنِ اهْتَدی الحق و لزمه «فلنفسه» نفع ذلک وَ مَنْ ضَلَّ فارق الحق فَإِنَّما یَضِلُّ عَلَیْها ای فضلالته علی نفسه، یعنی اثم ضلالته و وبال امره راجع الیه، وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِوَکِیلٍ ای بمسلّط تحملهم علی الایمان، انما علیک البلاغ. در ابتدای سوره إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ گفت و درین موضع أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ گفت، و فرق آنست که در هر موضع که «انزلنا علیک» گفت خطابی است با تخفیف، و هر جا که «انزلنا الیک» گفت خطابی است با تکلیف، نبینی که در اول سوره مصطفی را با خلاص در عبادت مکلّف کرد گفت: فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّینَ، و درین موضع ختم آیت بتخفیف کرد گفت: وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِوَکِیلٍ ای لست بمسؤل عنهم، فخفّف عنه ذلک.
هوش مصنوعی: ما کتاب را برای مردم به حق نازل کردیم، یعنی این کتاب برای تمام انسان‌هاست و مردم باید به آن عمل کنند. همچنین «به حق» به معنای اطلاع دادن درباره قیامت، حساب و همه حقایقی است که خداوند متعال بیان کرده است. هر کس که به حقیقت هدایت یابد، نفع آن به خودش می‌رسد و کسی که از حق منحرف شود، تنها به خودش ضرر زده است و گناه انحراف او به خود او برمی‌گردد. تو هیچگونه تسلّطی بر آنها نداری که به ایمان وادارشان کنی، تنها وظیفه تو رساندن پیام است. در ابتدای سوره، خداوند گفت: «ما کتاب را به سوی تو نازل کردیم» و در اینجا گفت: «ما کتاب را بر تو نازل کردیم». تفاوت در این است که در هر جا که گفته «نازل کردیم بر تو»، خطاب با تخفیف است و هر جا که گفته «نازل کردیم به تو»، خطاب با تکلیف است. در ابتدای سوره به پیامبر تکلیف شد که خداوند را با اخلاص بپرستد و در اینجا با بیان اینکه تو مسئول آنها نیستی، از بار مسئولیتش کاسته شده است.
اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ النفس اسم لحرکة الحیّ، و لکلّ انسان نفسان: نفس حیاة و نفس یقظة یحیی باحدیهما و یستیقظ بالآخری، و التوفی علی وجهین: توفی النّوم کقوله: وَ هُوَ الَّذِی یَتَوَفَّاکُمْ بِاللَّیْلِ، و توفی الموت کقوله: قُلْ یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ فالمیّت متوفی تفارقه نفس الحیاة عند الموت و انقضاء الاجل و النائم متوفی تفارقه نفس الیقظة و التمییز عند النوم، و معنی الآیة اللَّه یتوفی الانفس مرّتین مرّة حین موتها و مرّة حین نومها، فَیُمْسِکُ الَّتِی قَضی عَلَیْهَا الْمَوْتَ فلا یردّها الی الجسد وَ یُرْسِلُ الْأُخْری یعنی و یردّ الأخری الّتی لم یقض علیها الموت الی الجسد إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی ای الی ان یأتی وقت موته. قرأ حمزة و الکسائی: «قضی» بضمّ القاف و کسر الضّاد علی ما لم یسمّ فاعله الموت برفع التاء. و قرأ الباقون «قضی» بفتح القاف و الضّاد علی تسمیة الفاعل لقوله: اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ الموت بنصب التّاء و قال بعضهم فی الانسان نفس و روح بینهما مثل شعاع الشمس فالنفس الّتی بها العقل و التمییز و الروح الّتی بها النفس و الحرکة فاذا نام العبد قبض اللَّه نفسه و لم یقبض روحه. و عن علی (ع) «یخرج الروح عند النوم و یبقی شعاعه فی الجسد فبذلک یری الرّؤیا فاذا انتبه من النوم عاد الرّوح الی الجسد باسرع من لحظة».
هوش مصنوعی: خداوند جان‌ها را در دو حالت می‌گیرد: یکی در زمانی که فرد می‌میرد و دیگری در زمانی که فرد می‌خوابد. هر انسان دارای دو نوع جان است: جان حیات و جان بیداری. در مرگ، جان حیات از انسان جدا می‌شود و در خواب، جان بیداری از او می‌گیرد. بنابراین، وقتی خداوند جان‌ها را می‌گیرد، این دو حالت را در نظر می‌گیرد و جان فردی را که مرگش فرا رسیده، نگه می‌دارد و به بدنش برنمی‌گرداند. در مقابل، جان فردی که هنوز از دنیا نرفته، به بدنش بازمی‌گردد تا زمانی که زمان مرگش فرا برسد. در قرآن به این موضوع اشاره شده و تفاسیر مختلفی در مورد آن وجود دارد. همچنین در برخی از روایات آمده که روح انسان هنگام خواب از بدن خارج می‌شود، اما نور آن در بدن باقی می‌ماند و به فرد این امکان را می‌دهد که خواب ببیند و هنگامی که بیدار می‌شود، روح به سرعت به بدن برمی‌گردد.
و یقال: ان ارواح الاحیاء و الاموات تلتقی فی المنام فتعارف ما شاء اللَّه و تأتی ما شاء اللَّه من بلاد الارض و من السّماء و من الغیب و اذا ارادت الرّجوع الی اجسادها امسک اللَّه ارواح الاموات عنده و ارسل ارواح الاحیاء حتّی ترجع الی اجسادها الی انقضاء مدة حیاتها. و عن ابی هریرة قال قال رسول اللَّه (ص): «اذا اوی احدکم الی فراشه فلینفض فراشه بداخلة از اره فانه لا یدری ما خلفه علیه ثمّ یقول باسمک ربی وضعت جنبی و بک ارفعه ان امسکت روحی فارحمها و ان ارسلتها فاحفظها بما تحفظ به عبادک الصّالحین».
هوش مصنوعی: می‌گویند که ارواح زنده‌ها و مرده‌ها در خواب با هم ملاقات می‌کنند و به یکدیگر آشنایی پیدا می‌کنند و از هر جایی که بخواهند، چه از زمین، آسمان و یا عالم غیب، به دیدار هم می‌آیند. وقتی که ارواح خواستار بازگشت به بدن‌های خود باشند، خداوند ارواح مرده‌ها را نگه‌می‌دارد و ارواح زنده‌ها را فرستاده تا به بدن‌هایشان برگردند تا زمانی که عمرشان تمام شود. همچنین، از ابی هریره نقل شده که پیامبر (ص) فرمودند: «زمانی که یکی از شما به خواب می‌رود، باید ابتدا تشک خود را خوب تکان بدهد تا چیزی که پشت آن مانده است جابه‌جا شود، زیرا نمی‌داند چه چیزی بر روی آن است. سپس بگوید: به نام تو، پروردگارم، پهلویم را گذاشتم و با تو آن را بلند می‌کنم. اگر روح من را نگه‌دارد، به آن رحم کن، و اگر آزاد کند، آن را با آنچه که بندگان صالح خود را حفظ می‌کنی، حفظ نما».
إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لدلالات علی قدرته حیث لم یغلط فی امساک ما یمسک من الارواح و ارسال ما یرسل منها. و قال مقاتل: لعلامات، لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ فی امر البعث، ای توفّی نفس النائم و ارسالها بعد التوفی دلیل علی البعث.
هوش مصنوعی: در اینجا نشانه‌هایی وجود دارد که بر قدرت الهی دلالت می‌کند، چرا که او به درستی می‌تواند ارواح را در اختیار بگیرد و آنهایی را که می‌فرستد، بفرستد. مقاتل نیز گفته است که این نشانه‌ها برای کسانی است که در مورد قیامت و بازگشت ارواح به زندگی پس از مرگ تفکر می‌کنند، زیرا این که روح انسان خوابیده را بتواند بگیرد و سپس بعد از خواب دوباره آزاد کند، نشانه‌ای است بر مسئله قیامت.
أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ شُفَعاءَ «ام» ها هنا هی المعادلة لهمزة الاستفهام، تقدیره: اعبدوا الاوثان لانها خلقت الکائنات ام لانها تدفع المکروه ام لانها تشفع لهم. و قیل: «ام» بمعنی بل، یعنی انّ هؤلاء الکفّار لا یؤمنون بما یخبرهم به بل یتّخذون من دون اللَّه شرکاء یزعمون انهم شفعاؤهم عنده قُلْ أَ وَ لَوْ کانُوا یعنی قل یا محمد و ان کانت آلهة لا یَمْلِکُونَ شَیْئاً من الشفاعة وَ لا یَعْقِلُونَ انکم تعبدونهم، و جواب هذا محذوف، تقدیره: و ان کانوا بهذه الصّفة یتخذونهم: قُلْ لِلَّهِ الشَّفاعَةُ جَمِیعاً لا یشفع احد الا باذنه و قوله «جمیعا» نصب علی الحال. لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ یعنی الیه مرجعکم فاحذروا سخطه و اتّقوا عقابه.
هوش مصنوعی: آیا غیر از خداوند شفیعانی برای خود انتخاب کرده‌اند؟ این سؤال مطرح می‌شود که آیا آنها به این دلیل به بت‌ها روی آورده‌اند که ادعا می‌کنند این موجودات، جهان را خلق کرده‌اند یا اینکه می‌توانند بلاها را از آنها دور کنند یا اینکه می‌توانند در روز قیامت به نفع آنها شفاعت کنند؟ همچنین ممکن است این «ام» به معنای «بل» باشد، یعنی این کافران به سخنان خداوند ایمان ندارند و به جای او، شریکانی را برای خود برمی‌گزینند که فکر می‌کنند شفاعت‌گر آنها در پیشگاه خداوند هستند. به محمد گفته می‌شود که بگو: آیا اگرچه این خدایان هیچگونه قدرتی بر شفاعت ندارند و نمی‌فهمند که شما آنها را می‌پرستید، باز هم آنها را شفیع خود می‌دانید؟ بنابر این، شفاعت تنها متعلق به خداوند است و هیچ کس جز به اذن او شفاعت نمی‌کند. تمام قدرت آسمان‌ها و زمین از آنِ خداوند است و در نهایت به سوی او بازخواهید گشت، بنابراین از خشم او بپرهیزید و از عذابش هراس داشته باشید.
وَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ نفرت. قال ابن عباس: «اشمأزّت» ای انقبضت عن التوحید. و قال قتادة: استکبرت، و اصل الاشمئزاز النفور و الاستکبار.
هوش مصنوعی: زمانی که نام خدا به تنهایی برده می‌شود، دل‌ها احساس ناخوشایندی پیدا می‌کنند. ابن عباس میگوید که این احساس به معنای بیزاری از یکتاپرستی است. قتاده هم میگوید که این نشان‌دهنده تکبر است و در اصل، اشمئزاز به معنای احساس ناخوشایندی و بیزاری است.
وَ إِذا ذُکِرَ الَّذِینَ مِنْ دُونِهِ یعنی الاصنام إِذا هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ یفرحون قال مجاهد و مقاتل: و ذلک حین قرأ النبی (ص) سورة النجم فالقی الشیطان فی امنیّته تلک الغرانیق العلی ففرح به الکفّار.
هوش مصنوعی: زمانی که نام بت‌ها به میان می‌آید، آنها خوشحال می‌شوند و به شادی می‌پردازند. مجاهد و مقاتل گفته‌اند که این اتفاق زمانی رخ داد که پیامبر (ص) سوره نجم را قرائت کرد و شیطان به ذهن او انداخت که نام آن بت‌های بزرگ را ذکر کند، و در نتیجه کافران از این موضوع خوشحال شدند.
قُلِ اللَّهُمَّ فاطِرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ عالِمَ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ أَنْتَ تَحْکُمُ بَیْنَ عِبادِکَ فِی ما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ
هوش مصنوعی: بار الها، ای آفریننده آسمان‌ها و زمین، ای دانای پنهان و نمایان، تو بین بندگانت در مورد آنچه که در آن اختلاف دارند قضاوت می‌کنی.
روی عن ابی سلمة قال: سألت عائشه بما کان رسول اللَّه (ص) یفتتح الصلاة من اللیل قالت کان یقول: اللهم رب جبرئیل و میکائیل و اسرافیل فاطر السماوات و الارض عالم الغیب و الشهادة انت تحکم بین عبادک فیما کانوا فیه یختلفون اهدنی لما اختلف فیه من الحق باذنک انک تهدی من تشاء الی صراط مستقیم.
هوش مصنوعی: ابو سلمه نقل کرده است که از عایشه سوال کردم که پیامبر (ص) هنگام آغاز نماز شب چه می‌گفت. او پاسخ داد که پیامبر می‌فرمود: «خداوندا، پروردگار جبرئیل و میکائیل و اسرافیل، پدیدآورندۀ آسمان‌ها و زمین، عالم به غیب و شهادت، تو میان بندگان خود در آنچه که در آن اختلاف دارند، حکم می‌کنی. مرا به آنچه که در حق است و مردم در آن اختلاف دارند، هدایت کن، به اذن خودت که به هر کس بخواهی به راه راست هدایت می‌کنی.»
وَ لَوْ أَنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لَافْتَدَوْا بِهِ مِنْ سُوءِ الْعَذابِ ای من شدّة العذاب «یوم القیمة» لو کان یخلصهم ذلک. و قیل: لا یقبل منهم ذلک، وَ بَدا لَهُمْ ظهر لهم مِنَ اللَّهِ ما لَمْ یَکُونُوا یَحْتَسِبُونَ فی الدّنیا انه نازل بهم فی الآخرة ای ظنّوا ان لهم ثوابا علی حسناتهم فلم تنفعهم حسناتهم مع الشرک باللّه و قیل: لانّهم کانوا ینکرون البعث، و الاحتساب الاعتداد بالشی‌ء من جهة دخوله فیما یحسبه. و قیل: انّهم کانوا یتقرّبون الی اللَّه بعبادة الاصنام فلمّا عوقبوا علیها بدا لهم من اللَّه ما لم یحتسبوا.
هوش مصنوعی: اگر کسانی که ظلم کردند، تمام آنچه در زمین است و همانند آن را داشته باشند، به‌راستی از عذاب سخت روز قیامت رهایی می‌یابند. اما گفته شده است که این امر از آنها پذیرفته نخواهد شد و به آنها از سوی خداوند آنچه را که هرگز تصور نمی‌کردند، نشان داده خواهد شد. در دنیا به این فکر بودند که حسناتشان می‌تواند برایشان پاداش به ارمغان بیاورد، اما این حسنات در کنار شرک به خداوند برایشان هیچ سودی نداشت. برخی می‌گویند که آنها به قیامت اعتقادی نداشتند و نسبت به آن انکار می‌کردند. همچنین گفته شده که این افراد با عبادت بت‌ها به خدا تقرب جسته بودند و هنگامی که بر اثر آن عذاب شدند، از سوی خداوند چیزهایی برایشان نمایان شد که هرگز در نظر نمی‌گرفتند.
روی انّ محمد بن المنکدر جزع عند الموت فقیل له فی ذلک فقال: اخشی ان یبدو لی ما لم احتسب وَ بَدا لَهُمْ سَیِّئاتُ ما کَسَبُوا ای مساوی اعمالهم من الشرک و ظلم اولیاء اللَّه، وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ احاط بهم جزاء استهزائهم.
هوش مصنوعی: محمد بن المنکدر در زمان مرگ خود دچار ترس و واهمه شد. از او پرسیدند علت این ترس چیست و او جواب داد: می‌ترسم که ناگفته‌هایی برایم روشن شود که هرگز به آنها فکر نکرده‌ام. او به وضعیتی اشاره کرد که اعمال بدشان، از جمله شرک و ظلم به ولیان خدا، بر آنها ظاهر می‌شود و عذاب‌هایی که به خاطر تمسخرشان به آنها خواهد رسید، آنان را در بر می‌گیرد.
فَإِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعانا قیل: هذه الآیة نزلت فی ابی جهل. و قیل: فی ابی حذیفة بن المغیرة و قیل عامّ فی جمیع الکفّار، و المعنی من عادة هؤلاء الکفّار انه اذا مسّهم ضرّ بؤس و شدّة و مرض اخلصوا الدعاء لا یرون لکشفه غیرنا.
هوش مصنوعی: زمانی که انسان با مشکلی یا سختی مواجه می‌شود، او به ما دعا می‌کند. برخی گفته‌اند این آیه درباره ابی‌جهل نازل شده و برخی دیگر درباره ابی حذیفه بن مغیره. همچنین برخی اعتقاد دارند که این آیه به طور کلی مربوط به تمام کافران است. معنی این امر این است که عادت این کافران این است که هرگاه با دشواری، فقر، سختی یا بیماری روبه‌رو شوند، به طور خالصانه دعا می‌کنند و کسی غیر از ما را برای رفع مشکل خود نمی‌بینند.
روی انّ النبی (ص) قال للحصین الخزاعیّ قبل ان اسلم: کم تعبد الیوم الها؟ قال سبعة واحدة فی السّماء و ستّة فی الارض، فقال: انهم تعدّه لیوم رغبتک و رهبتک، فقال: الذی فی السّماء ثُمَّ إِذا خَوَّلْناهُ ای اعطیناه نِعْمَةً مِنَّا ای صحّة و رخاء فی العیش، قالَ إِنَّما أُوتِیتُهُ عَلی عِلْمٍ ای علی علم من اللَّه بانی له اهل. قال مقاتل: ای علی خیر علمه اللَّه عندی و ذکر الکنایة لانّ المراد بالنعمة الانعام، بَلْ هِیَ فِتْنَةٌ یعنی تلک النعمة فتنة استدراج من اللَّه تعالی و امتحان و بلیّة. و قیل: بل کلمته الّتی قالها فتنة، وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ انه استدراج و امتحان.
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) به حصین خزاعی قبل از اینکه او مسلمان شود، پرسید که امروز چند خدا می‌پرستی؟ او پاسخ داد که یک خدا در آسمان و شش خدا در زمین می‌پرستد. پیامبر فرمودند که آنها شمارش می‌شوند برای روزهایی که او به آنها خواسته و ترسیده است. سپس او گفت که خدایی که در آسمان است، وقتی به او نعمت و برکت در زندگی داده می‌شود، او میگوید که این نعمت‌ها به خاطر دانشی است که خداوند دارد و می‌داند که او شایسته آن است. مقاتل نیز بیان می‌کند که این بدان معنی است که خداوند بر اساس علم خوب خود به او می‌دهد. همچنین اشاره به این است که نعمت در واقع آزمون و آزمایش از جانب خداوند است و بسیاری از مردم نمی‌دانند که این نعمت در حقیقت یک امتحان و استدراج است.
قَدْ قالَهَا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ قال مقاتل: یعنی قارون فانه قال انّما أوتیته علی علم عندی، فَما أَغْنی عَنْهُمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ یعنی فلم ینفعهم ما کانوا یکسبون من الکفر حین اتیهم العذاب.
هوش مصنوعی: قبل از آنها نیز کسانی این سخن را گفتند. مقاتل میگوید: این سخن را قارون گفت که من این ثروت را به خاطر دانشی که دارم به دست آورده‌ام. اما آنچه که در زندگی خود به دست آورده بودند، نتوانست در برابر عذاب الهی برایشان نفعی داشته باشد.
فَأَصابَهُمْ سَیِّئاتُ ما کَسَبُوا ای جزاؤها یعنی العذاب، ثمّ اوعد کفّار مکة فقال: وَ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْ هؤُلاءِ سَیُصِیبُهُمْ سَیِّئاتُ ما کَسَبُوا وَ ما هُمْ بِمُعْجِزِینَ ای بفائتین لانّ مرجعهم الی اللَّه عز و جل.
هوش مصنوعی: پس آنها به جزای اعمال بدشان گرفتار شدند، منظور از این جزا عذاب است. سپس، خداوند به کافران مکه هشدار داد و فرمود: کسانی که ظلم و ستم کردند از میان این‌ها نیز عذاب اعمال زشت خود را خواهند چشید و نتوانند از عذاب خداوند فرار کنند، زیرا آنها در نهایت به سوی خداوند بازخواهند گشت.
أَ وَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ هذا جواب لقول من قال: إِنَّما أُوتِیتُهُ عَلی عِلْمٍ ای لیس کما یظنّه أ و لم یعلموا انه لیس احد یقدر علی بسط الرّزق و تقتیره الا اللَّه یوسع الرزق لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ ای یقترّ علی یشاء، إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ ای فی ضیق حال اللبیب و سعة حال الأبله دلیل علی الرزاق، و تقدیره یردّ بهذه الایة علی من یری الغناء من الکیس و الفقر من العجز، قال الشاعر:
هوش مصنوعی: آیا آنها نمی‌دانند که خداوند روزی را گسترش می‌دهد؟ این جمله پاسخ به کسانی است که می‌گویند من فقط به خاطر علم و دانش خود به این ثروت رسیدم. آیا آنها نمی‌دانند که هیچ‌کس جز خداوند نمی‌تواند روزی را توسعه یا محدود کند؟ خداوند روزی را به هر کس که بخواهد می‌دهد و به هر کس که بخواهد محدود می‌کند. در این موضوع نشانه‌هایی برای کسانی است که ایمان دارند، زیرا در تنگنا و رفاه دلیلی بر روزی‌دهنده و تقدیر او وجود دارد. این آیه به کسانی که بر این باورند که ثروت از هوش و فقر از ناتوانی است، پاسخ می‌دهد.
و لا کل ما یحوی الفتی من تلاده
لحزم و لا ما فاته لتوان
هوش مصنوعی: هر آنچه را که جوان در دل دارد، صرفاً به خاطر تجربه و خردمندی او نیست و نیز نمی‌توان به خاطر ناتوانی‌هایی که احساس می‌کند، آنچه را از دست داده، به راحتی کنار گذاشت.
میبدی