قوله تعالی: فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ... مصطفی گفت در تفسیر این آیت یقول اللَّه عز و جل اذکرونی یا معشر العباد بطاعتی اذکرکم بمغفرتی اللَّه میگوید عزّ جلاله رهیکان من: مرا طاعت دار باشید و بندگی کنید تا شما را بیامرزم. از اینجا گفت مصطفی ص هر که خدای را عز و جل طاعت دارد و بندگی کند، و فرمانهای وی را پیش شود، از جمله ذاکرانست، اگر چه نماز نوافل و روزه تطوع و تلاوت قرآن کمتر کند. و هر که نافرمان شود و طاعت ندارد از جمله فراموش کارانست، اگر چه نماز بسیار کند و روزه دارد و قرآن خواند، پس حقیقت ذکر طاعت داریست و حسن کردار، نه آراستن سخن و مجرد گفتار. مفسران در تفسیر این آیت همین معنی گفته‌اند در لفظهای مختلف، باتفاق معانی فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ مرا یاد دارید و یاد کنید بآزادی کردن نیکو و پرستش پاک، تا یاد کنم شما را بپاداش نیکو، و افزونی نعمت. مرا یاد کنید در سرای محنت بزبان فاقت، از سر ذلّت، بصدق و ارادت، بر بساط مجاهدت، تا من شما را یاد کنم در سرای قربت، بزبان عنایت از سر رعایت، بصدق هدایت، بر بساط مکاشفت، مرا یاد کنید بر بساط خدمت، در ایام غربت، در مشاهده منت، بر ترک عادت، میان شرم و حرمت، تا من شما را یاد کنم بر بساط زلفت، در ایام مشاهدت، میان انبساط و رؤیت، فاذکرونی بالطاعات اذکرکم بالمعافات، فاذکرونی بالموافقات اذکرکم بالکرامات، فاذکرونی بالدعاء اذکرکم بالعطاء، فاذکرونی فی النعمة و الرخاء اذکرکم فی الشدة و البلاء، فاذکرونی بقطع العلائق اذکرکم بنعت الحقائق، فاذکرونی من حیث انتم، اذکرکم من حیث انا، و لذکر اللَّه اکبر. قال الاصمعی رأیت اعرابیا بالموقف یقول الهی! عجت الیک الاصوات بضروب اللغات، یسئلونک الحاجات، و حاجتی الیک ان تذکرنی عند البلاء اذا نسینی اهل الدنیا. و قال سفیان بن عیینه بلغنا ان اللَّه سبحانه قال اعطیت عبادی مالوا عطیت جبرئیل و میکائیل کنت قد اجزلت لهما، قلت اذکرونی اذکرکم، و قلت لموسی قل للظلمة لا تذکرونی، فانی اذکر من ذکرنی، و ان ذکری ایاهم ان العنهم بموسی وحی آمد که ای موسی ظالمان را گوی تا مرا یاد نکنند که اگر ایشان مرا یاد کنند من ایشان را بطرد و لعنت یاد کنم، چنان که چون مؤمنان مرا یاد کنند من ایشان را برحمت و مغفرت یاد کنم. سدی ازینجا گفت در تفسیر آیت لیس من عبدی ذکر اللَّه الّا ذکره لا یذکره مؤمن الّا ذکره بالرحمة و لا یذکره کافر الا ذکره بعذاب. و رسول خدای را پرسیدند که از کارها چه فاضلتر و از کردارها چه نیکوتر؟ گفت آنک بمیری و زبانت تر باشد بذکر خدای عز و جل، آن گه گفت خبر کنم شما را که بهترین اعمال شما و پذیرفته و پسندیده ترین آن بنزدیک خداوند شما، و آنچه بهتر است از زر و سیم بصدقه دادن، و از جهاد کردن با دشمنان دین چیست؟ گفتند آن چیست یا رسول اللَّه؟ گفت ذکر خدای عزّ و جل و از ذکرها هیچ چیز نیست فاضلتر از قرآن خواندن، خاصه در نماز چنانک مصطفی صلّی اللَّه علیه و آله و سلم گفت: «قراءة القرآن فی الصّلاة افضل من القراءة بغیر الصلاة و قراءة القرآن بغیر الصّلاة افضل من الذکر و الذکر افضل من الصدقة و الصدقة افضل من الصیام و الصیام جنّة من النّار، و لا قول الا بعمل، و لا قول و لا عمل الا بنیّة، و لا قول و لا عمل و لا نیة، الّا باصابة السّنّة.
ثم قال تعالی: وَ اشْکُرُوا لِی وَ لا تَکْفُرُونِ بشکر نعمت فرمود و از کفران نهی کرد، و هر چند که از روی ظاهر هر دو یکسانست امّا از روی معنی در جمع میان این دو کلمه فایدنی نیکوست، و آن آنست که تا کسی را و هم نیفتد که شکر نعمت بمقتضی امر مطلق یک بار بیش نیست، بل که هر ساعتی و هر لحظتی شکر منعم واجب است، که اگر شکر نکنی کفران باشد و این منهی است که میگوید وَ لا تَکْفُرُونِ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا.... الآیة... میگوید ای گرویدگان: اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ یاری جویید بر رستن از آتش، و رسیدن به پیروزی بدو چیز بشکیبایی و بنماز که در نماز شفا است و در شکیبایی فرج، مصطفی صلّی اللَّه علیه و آله و سلم گفت: الصّبر مفتاح الفرج، و فی الصّلاة شفاء»
و گفته‌اند در معنی آیت (استعینوا بالصبر علی الصلوات) یاری جویید بر تمحیص گناهان خویش، و کفارت آن بصبر کردن در اداء فرائض و خاصه در نماز، که آن باری گران است و کاری عظیم، چنانک رب العزة گفت وَ إِنَّها لَکَبِیرَةٌ إِلَّا عَلَی الْخاشِعِینَ مصطفی ع معاذ جبل را گفت آن گه که از وی سؤال کرد حدّثنی بعمل یدخلنی الجنة و لا اسألک عن شی‌ء غیره
فقال صلّی اللَّه علیه و آله و سلم بخ بخ! لقد سألت عن عظیم و انه لیسیر علی من اراد اللَّه بالخیر، ثم قال «تؤمن باللَّه و الیوم الآخر و تقیم الصلاة و تعبد اللَّه وحده لا تشرک به شیئا
پس بیان کرد که صابران را چه ثواب است ایشان که بار احکام شرع کشند، و فرائض حق گزارند، فقال.
إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ گفت من که خداوندم با ایشانم بحفظ و رعایت و عنایت، اصحبهم و احفظهم و أتولّاهم و امتعهم.
وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ یُقْتَلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتٌ الآیة... سبب نزول این آیت آن بود که روز بدر چهارده مرد مسلمان کشته شدند، شش از مهاجران بودند و هشت از انصار، مردمان میگفتند ایشان را که فلان مرد، و فلان مرد، نعیم دنیا از وی بگشت، رب العالمین گفت مگویید چنین! که ایشان مردگان نه‌اند بلکه زندگانند بنزدیک خداوند ایشان، شادان و نازان، طعام و شراب بهشت بی حساب بایشان میرسد و لکن شما نمیدانید. مصطفی صلّی اللَّه علیه و آله و سلم گفت «انّ ارواح الشهداء فی اجواف طیر خضر تسرح فی ثمار الجنة و تشرب من انهارها، و تأوی باللیل الی قنادیل من نور معلّقة بالعرش»
مرّ رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله و سلم یوم احد علی مصعب بن عمیر و هو مقتول، فوقف علیه و دعا له، ثم قرأ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ. ثم
قال صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم «انّ رسول اللَّه یشهد انّ هؤلاء شهداء عند اللَّه یوم القیمة فاتوهم و زروهم و سلّموا علیهم، فو الّذی نفسی بیده لا یسلّم علیهم احد الی یوم القیمة الا ردّوا علیه یرزقون من ثمار الجنة و تحفها.»
و قال صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم یعطی الشهید ست خصال عند اوّل قطرة من دمه، یکفّر عنه کل خطیئة، و یری مقعده من الجنة، و یزوّج من الحور العین، و یؤمن من الفزع الاکبر و من عذاب القبر، و یحلّی حلیة الایمان. و عن انس قال بعث النبی صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم سرّیة فقتلوا و انّ جبرئیل أتی النبی فاخبره انهم قد لقوا ربهم عز و جل فرضی عنهم و ارضاهم. قال انس کنّا نقرأ آیا بلّغوا قومنا انا قد لقینا ربنا فرضی عنّا و ارضانا
اگر کسی گوید که این شهیدان اگر زندگانند و مرتزقان پس چونست که در جثت ایشان تصرف نیست، و زندگان را تصرف جثت باشد لا محاله؟ جواب آنست که نه هر که در جثت وی تصرف نیست مرده بود، نه بینی که مردم در خواب شود و در جثت وی تصرف نماند و وی مرده نیست؟ و کس باشد که در خواب چیزی بیند که از آن اندوهگین شود، و باشد که از خواب درآید و هنوز آن بقیت اندوه با وی بود، تا بدانی که در آن حال زنده است اگر چه متصرف نیست، همچنین ارواح شهدا جائز است که از اجسام ایشان مفارقت گیرد، و آن گه بنزدیک خداوند باشد نه مرده، پس ایشان را از این جهت مرده نباید گفت بلکه شهید باید گفت، از آنک وی بنزدیک خدای زنده است و روزی میخورد چنانک گفت بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ و بجای خویش شرح آن بتمامی گفته شود ان شاء اللَّه.
وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ الآیة... النون فیه للتأکید، و اللام جواب قسم محذوف علی تقدیر و اللَّه لنبلونّکم ای لنعاملنّکم معاملة المختبر، گفت با شما آن معاملت کنیم که کسی که آزمایش کند بِشَیْ‌ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ علی تقدیر، شافعی گفت این خوف بیم دشمن است در غزا، و این گرسنگی روزه ماه رمضان است و این کاست از مال زکاة صامت، و این کاست از تن آزاد کردن بردگان، و این کاست از میوه صدقه خرما و انگور و گفته‌اند که جوع آن قحط است که اهل مکه را هفت سال رسیده بود. وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ آن بود که مال و نعمت از دست ایشان بشد. وَ الْأَنْفُسِ بیماری و پیری و مرگ است. وَ الثَّمَراتِ مرگ فرزندان که فرزند را ثمره دل خوانند ذلک
فی قوله صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم «اذا مات ولد العبد قال اللَّه لملائکته أ قبضتم ولد عبدی؟
فیقولون نعم. فیقول أ قبضتم ثمرة فؤاده؟ فیقولون نعم فیقول ما ذا قال عبدی؟ فیقولون حمدک و استرجع فیقول ابنوا لعبدی بیتا فی الجنة و سمّوه بیت الحمد.
و ابتلاء ایشان باین چند چیز از بهر آن بود که تا چون پسینیان شنوند زودتر به پذیرفتن دین و اتباع صحابه درآیند، که گویند اگر نه این دین حق بودی و حجت آن روشن ایشان برین بلاها و مصیبتها با این دین صبر نکردندی، پس آن ایشان را چون برهانی باشد، بدین حق در آیند و اتباع صحابه کنند. آن گه مصطفی را گفت وَ بَشِّرِ الصَّابِرِینَ الَّذِینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قالُوا... ای مهتر! این شکیبایان را بر آن مصیبتها و محنتها بشارت ده، آنان که چون مصیبتی بایشان رسد گویند: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ انّا للَّه ای نحن و اموالنا للَّه عبیدا و ملکا، یفعل فیها ما یشاء وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ ای مقرون بالبعث بعد الموت فاللّه تعالی قادر علیه. انّا للَّه اقرار است ببعث و نشور و ثواب و عقاب، که اللَّه بآن قادر است و آن را توانا و بآن دانا.
قال النبی «من استرجع عند المصیبة جبّر اللَّه مصیبته و احسن عقباه و جعل له خلفا صالحا یرضاه»
و قال ما من مسلم و لا مسلمة یصاب بمصیبة فذکر مصیبة و ان قدم عهدها فیحدث لها استرجاعا، الّا احدث اللَّه له و اعطاه مثل ثوابها یوم اصیب بها.
و قال عکرمة طفئ سراج النبی صلی اللَّه علیه و آله و سلّم فقال إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ فقیل یا رسول اللَّه أ مصیبة هی؟ قال نعم! کل شی‌ء یؤذی المؤمن فهو له مصیبة.
و قال اربع من کنّ فیه بنی له بیت فی الجنة: المعتصم بلا اله الا اللَّه لا یشک فیها، و من اذا عمل حسنة سرّته و حمد اللَّه علیها، و اذا عمل سیئة ساءته و استغفر اللَّه منها، و اذا اصابته مصیبة قال إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ.
پس ایشان را وعده داد که اگر در مصیبتها صبر کنند و جزع نکنند و استرجاع گویند، بر ایشانست از خداوند ایشان نه یک رحمت بلکه رحمتها، پس یکدیگر، ازین جهت صلوات بجمع گفت.
أُولئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ و صلاة رحمت است و ثناء نیکو، و رحمت خداوند بر بندگان فراوانست و وجوه آن بسیار دعاء ایشان اجابت میکند، و بر طاعت اندک سپاس داری میکند، و روزی فراخ بایشان می‌رساند، و برکت در معاش و در زندگانی میکند، و در حال درماندگی و بیچارگی و بیماری و درویشی فریاد میرسد، و بر دشمنان نصرت میدهد، و توفیق طاعت و روشنایی معرفت و هدایت میدهد. اینست که رب العزة گفت وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ قیل هم المهتدون الیوم الی الحق و الصواب، و غدا الی الجنة و الثواب عمر خطاب چون این آیت بر خواندی گفتی نعم العدلان و نعمت العلاوة، عنی بالعدلین اولئک علیهم صلوات من ربهم و رحمة، و بالعلاوة قوله وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ
برگردان به زبان ساده
قوله تعالی: فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ... مصطفی گفت در تفسیر این آیت یقول اللَّه عز و جل اذکرونی یا معشر العباد بطاعتی اذکرکم بمغفرتی اللَّه میگوید عزّ جلاله رهیکان من: مرا طاعت دار باشید و بندگی کنید تا شما را بیامرزم. از اینجا گفت مصطفی ص هر که خدای را عز و جل طاعت دارد و بندگی کند، و فرمانهای وی را پیش شود، از جمله ذاکرانست، اگر چه نماز نوافل و روزه تطوع و تلاوت قرآن کمتر کند. و هر که نافرمان شود و طاعت ندارد از جمله فراموش کارانست، اگر چه نماز بسیار کند و روزه دارد و قرآن خواند، پس حقیقت ذکر طاعت داریست و حسن کردار، نه آراستن سخن و مجرد گفتار. مفسران در تفسیر این آیت همین معنی گفته‌اند در لفظهای مختلف، باتفاق معانی فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ مرا یاد دارید و یاد کنید بآزادی کردن نیکو و پرستش پاک، تا یاد کنم شما را بپاداش نیکو، و افزونی نعمت. مرا یاد کنید در سرای محنت بزبان فاقت، از سر ذلّت، بصدق و ارادت، بر بساط مجاهدت، تا من شما را یاد کنم در سرای قربت، بزبان عنایت از سر رعایت، بصدق هدایت، بر بساط مکاشفت، مرا یاد کنید بر بساط خدمت، در ایام غربت، در مشاهده منت، بر ترک عادت، میان شرم و حرمت، تا من شما را یاد کنم بر بساط زلفت، در ایام مشاهدت، میان انبساط و رؤیت، فاذکرونی بالطاعات اذکرکم بالمعافات، فاذکرونی بالموافقات اذکرکم بالکرامات، فاذکرونی بالدعاء اذکرکم بالعطاء، فاذکرونی فی النعمة و الرخاء اذکرکم فی الشدة و البلاء، فاذکرونی بقطع العلائق اذکرکم بنعت الحقائق، فاذکرونی من حیث انتم، اذکرکم من حیث انا، و لذکر اللَّه اکبر. قال الاصمعی رأیت اعرابیا بالموقف یقول الهی! عجت الیک الاصوات بضروب اللغات، یسئلونک الحاجات، و حاجتی الیک ان تذکرنی عند البلاء اذا نسینی اهل الدنیا. و قال سفیان بن عیینه بلغنا ان اللَّه سبحانه قال اعطیت عبادی مالوا عطیت جبرئیل و میکائیل کنت قد اجزلت لهما، قلت اذکرونی اذکرکم، و قلت لموسی قل للظلمة لا تذکرونی، فانی اذکر من ذکرنی، و ان ذکری ایاهم ان العنهم بموسی وحی آمد که ای موسی ظالمان را گوی تا مرا یاد نکنند که اگر ایشان مرا یاد کنند من ایشان را بطرد و لعنت یاد کنم، چنان که چون مؤمنان مرا یاد کنند من ایشان را برحمت و مغفرت یاد کنم. سدی ازینجا گفت در تفسیر آیت لیس من عبدی ذکر اللَّه الّا ذکره لا یذکره مؤمن الّا ذکره بالرحمة و لا یذکره کافر الا ذکره بعذاب. و رسول خدای را پرسیدند که از کارها چه فاضلتر و از کردارها چه نیکوتر؟ گفت آنک بمیری و زبانت تر باشد بذکر خدای عز و جل، آن گه گفت خبر کنم شما را که بهترین اعمال شما و پذیرفته و پسندیده ترین آن بنزدیک خداوند شما، و آنچه بهتر است از زر و سیم بصدقه دادن، و از جهاد کردن با دشمنان دین چیست؟ گفتند آن چیست یا رسول اللَّه؟ گفت ذکر خدای عزّ و جل و از ذکرها هیچ چیز نیست فاضلتر از قرآن خواندن، خاصه در نماز چنانک مصطفی صلّی اللَّه علیه و آله و سلم گفت: «قراءة القرآن فی الصّلاة افضل من القراءة بغیر الصلاة و قراءة القرآن بغیر الصّلاة افضل من الذکر و الذکر افضل من الصدقة و الصدقة افضل من الصیام و الصیام جنّة من النّار، و لا قول الا بعمل، و لا قول و لا عمل الا بنیّة، و لا قول و لا عمل و لا نیة، الّا باصابة السّنّة.
هوش مصنوعی: خداوند می‌فرماید: «مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم...». این بیان نشان میدهد که خداوند از بندگانش می‌خواهد که در اطاعت و بندگی‌اش کوشا باشند تا مورد بخشش و رحمت او قرار گیرند. اگر کسی بندگی کند و دستورات خدا را رعایت کند، از ذاکران محسوب می‌شود، حتی اگر اعمال دیگرش کمتر باشد. برعکس، اگر کسی نافرمانی کند و از اطاعت دور باشد، در زمره فراموشکاران است، هرچند که در عبادات خود بسیار کوشا باشد. بنابراین، ذکر حقیقی، در عمل به طاعت و انجام کارهای نیک نهفته است، نه فقط در گفتار و تنوع سخن‌ها.
مفسران نیز در تفسیر این آیه به همین معنا اشاره کرده‌اند و می‌گویند یاد خداوند باید با نیکی و عبادت پاک انجام شود تا خداوند در مقابل آن، بندگان را با پاداش‌های نیک یاد کند. در سختی‌ها، بایستی با خلوص و ارادت خدا را یاد کرد تا در نزد او مطرح شویم و رحمتش را جلب کنیم. همچنین، خداوند در قبال توجه به او، از رحمت و کرامت یاد خواهد کرد.
یک فرد عرب در مناسک حج گفت: «خداوندا! صداهای مختلفی از مردم به سمت تو می‌آید و هر کس حاجتی دارد، اما حاجت من این است که در زمان دشواری مرا به یاد آوری و از یاد اهل دنیا محفوظم کنی.» خداوند به موسی وحی فرستاد که می‌تواند بر ظالمین لعنت کند تا آنها به یاد او نیفتند و در عوض، مؤمنان که او را یاد می‌کنند، به رحمت و آمرزش او نزدیک‌تر خواهند بود.
در میان توجیه اعمال برتر، رسول خدا به یاد خداوند به عنوان برترین عمل اشاره کرد، و از میان ذکرها، تلاوت قرآن را به عنوان بهترین عمل در نماز معرفی کرد. او فرمود که هیچ عمل خیرتری از یاد خدا وجود ندارد و این یاد باید با نیت خالص و موافق با سنت باشد.
ثم قال تعالی: وَ اشْکُرُوا لِی وَ لا تَکْفُرُونِ بشکر نعمت فرمود و از کفران نهی کرد، و هر چند که از روی ظاهر هر دو یکسانست امّا از روی معنی در جمع میان این دو کلمه فایدنی نیکوست، و آن آنست که تا کسی را و هم نیفتد که شکر نعمت بمقتضی امر مطلق یک بار بیش نیست، بل که هر ساعتی و هر لحظتی شکر منعم واجب است، که اگر شکر نکنی کفران باشد و این منهی است که میگوید وَ لا تَکْفُرُونِ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا.... الآیة... میگوید ای گرویدگان: اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ یاری جویید بر رستن از آتش، و رسیدن به پیروزی بدو چیز بشکیبایی و بنماز که در نماز شفا است و در شکیبایی فرج، مصطفی صلّی اللَّه علیه و آله و سلم گفت: الصّبر مفتاح الفرج، و فی الصّلاة شفاء»
هوش مصنوعی: خداوند می‌فرماید: سپاسگزاری از من را فراموش نکنید و به کفران نعمت‌ها روی نیاورید. هرچند که به نظر میرسد شکر و کفران تفاوتی ندارند، ولی از نظر معنایی، میان این دو کلمه ارتباط مهمی وجود دارد. شکر نعمت باید به صورت مداوم و همیشگی انجام گیرد و نه فقط یک بار. اگر انسان شکرگزاری نکند، به نوعی کفران کرده است که سزاوار پرهیز است. خداوند به مؤمنان خطاب میکند که برای فرار از مشکلات و دستیابی به پیروزی، به دو چیز یعنی صبر و نماز تکیه کنند، زیرا در نماز آرامش و در صبر نجات است. پیامبر (ص) نیز فرموده‌اند: صبر کلید رهایی است و در نماز شفا وجود دارد.
و گفته‌اند در معنی آیت (استعینوا بالصبر علی الصلوات) یاری جویید بر تمحیص گناهان خویش، و کفارت آن بصبر کردن در اداء فرائض و خاصه در نماز، که آن باری گران است و کاری عظیم، چنانک رب العزة گفت وَ إِنَّها لَکَبِیرَةٌ إِلَّا عَلَی الْخاشِعِینَ مصطفی ع معاذ جبل را گفت آن گه که از وی سؤال کرد حدّثنی بعمل یدخلنی الجنة و لا اسألک عن شی‌ء غیره
هوش مصنوعی: در این متن به این نکته اشاره شده است که انسان باید برای پاک کردن گناهان خود کمک بگیرد و این کمک از طریق صبر و استقامت در انجام واجبات، به‌ویژه نماز، حاصل می‌شود. نماز به‌عنوان یک عمل سنگین و دشوار تلقی می‌شود، مگر برای کسانی که در برابر خدا خاشع و فروتن هستند. همچنین به ماجرایی از پیامبر اکرم اشاره شده است که وقتی جبرئیل از معاذ بن جبل سؤال کرد که چه عملی موجب ورود به بهشت می‌شود، او فقط به دنبال آن عمل بود و چیزی بیشتر نپرسید.
فقال صلّی اللَّه علیه و آله و سلم بخ بخ! لقد سألت عن عظیم و انه لیسیر علی من اراد اللَّه بالخیر، ثم قال «تؤمن باللَّه و الیوم الآخر و تقیم الصلاة و تعبد اللَّه وحده لا تشرک به شیئا
هوش مصنوعی: پیامبر اسلام (صلى الله عليه وآله وسلم) فرمودند: خوشا به حال تو! تو درباره موضوع بزرگی پرسیدی و این سؤال به راحتی برای کسی که خداوند برای او خیر خواسته، قابل جواب است. سپس فرمودند: ایمان به خدا و روز قیامت داشته باش، نماز را بپادار و تنها خداوند را پرستش کن و هیچ چیز را با او شریک نکن.
پس بیان کرد که صابران را چه ثواب است ایشان که بار احکام شرع کشند، و فرائض حق گزارند، فقال.
هوش مصنوعی: سپس بیان کرد که پاداش صابران چیست، کسانی که بار قوانین شرعی را به دوش می‌کشند و واجبات الهی را انجام می‌دهند.
إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ گفت من که خداوندم با ایشانم بحفظ و رعایت و عنایت، اصحبهم و احفظهم و أتولّاهم و امتعهم.
هوش مصنوعی: خداوند با صابران است و از آنها حمایت و نگهداری میکند. او همراهشان می‌باشد و بر آنها حفظ و عنایت دارد و به آنها لطف می‌نماید.
وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ یُقْتَلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتٌ الآیة... سبب نزول این آیت آن بود که روز بدر چهارده مرد مسلمان کشته شدند، شش از مهاجران بودند و هشت از انصار، مردمان میگفتند ایشان را که فلان مرد، و فلان مرد، نعیم دنیا از وی بگشت، رب العالمین گفت مگویید چنین! که ایشان مردگان نه‌اند بلکه زندگانند بنزدیک خداوند ایشان، شادان و نازان، طعام و شراب بهشت بی حساب بایشان میرسد و لکن شما نمیدانید. مصطفی صلّی اللَّه علیه و آله و سلم گفت «انّ ارواح الشهداء فی اجواف طیر خضر تسرح فی ثمار الجنة و تشرب من انهارها، و تأوی باللیل الی قنادیل من نور معلّقة بالعرش»
هوش مصنوعی: در این آیه به مومنان گفته شده که نباید درباره کسانی که در راه خدا کشته می‌شوند بگویند مرده‌اند. علت نزول این آیه در واقعه‌ی جنگ بدر بود که چهارده مسلمان جان خود را از دست دادند. در آن زمان مردم درباره‌ی آنها صحبت می‌کردند و میگفتند که زندگی دنیوی‌شان پایان یافته است. اما خداوند به این ادعا پاسخ میدهد و تصریح میکند که آنها مرده نیستند بلکه در نزد خداوند زنده‌اند و از نعمت‌های بهشت برخوردارند. پیامبر اسلام نیز فرمودند که روح شهدا مانند پرندگان سبز در بهشت پرواز می‌کنند و از نعمت‌های آن بهره‌مند می‌شوند.
مرّ رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله و سلم یوم احد علی مصعب بن عمیر و هو مقتول، فوقف علیه و دعا له، ثم قرأ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ. ثم
هوش مصنوعی: پیامبر اکرم (ص) در روز احد بر بالین مصعب بن عمیر، که به شهادت رسیده بود، گذشت و برای او دعا کرد. سپس آیه‌ای از قرآن را خواند که می‌فرماید: "از مؤمنان مردانی هستند که به عهدی که با خدا بسته بودند، صادقانه وفا کردند."
قال صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم «انّ رسول اللَّه یشهد انّ هؤلاء شهداء عند اللَّه یوم القیمة فاتوهم و زروهم و سلّموا علیهم، فو الّذی نفسی بیده لا یسلّم علیهم احد الی یوم القیمة الا ردّوا علیه یرزقون من ثمار الجنة و تحفها.»
هوش مصنوعی: پیامبر اسلام فرمود: «پروردگار تجربه میکند که این افراد در روز قیامت به عنوان شهیدان در پیشگاه خداوند شناخته می‌شوند، بنابراین به آنها مراجعه کنید و با آنان سلام و احوالپرسی کنید. به درستی که به جان خودم قسم، هیچ‌کس تا روز قیامت به آنها سلام نکند مگر اینکه آنها جواب سلامش را می‌دهند و از میوه‌های بهشتی و نعمت‌های آن بهره‌مند می‌شوند.»
و قال صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم یعطی الشهید ست خصال عند اوّل قطرة من دمه، یکفّر عنه کل خطیئة، و یری مقعده من الجنة، و یزوّج من الحور العین، و یؤمن من الفزع الاکبر و من عذاب القبر، و یحلّی حلیة الایمان. و عن انس قال بعث النبی صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم سرّیة فقتلوا و انّ جبرئیل أتی النبی فاخبره انهم قد لقوا ربهم عز و جل فرضی عنهم و ارضاهم. قال انس کنّا نقرأ آیا بلّغوا قومنا انا قد لقینا ربنا فرضی عنّا و ارضانا
هوش مصنوعی: پیامبر اسلام فرمودند که شهید در نخستین قطره از خون خود شش ویژگی خاص دریافت میکند: تمام گناهانی که مرتکب شده است بخشیده می‌شود، جایگاه او در بهشت به او نشان داده می‌شود، با حورالعین ازدواج میکند، از بزرگ‌ترین ترس‌ها و عذاب قبر ایمن می‌گردد و زینت ایمان به او داده می‌شود. همچنین انس گفت که پیامبر گروهی را به‌سوی جهاد فرستاد و آنها کشته شدند. پس جبرئیل به پیامبر آمد و به او خبر داد که آنها در پیشگاه خداوند خود را ملاقات کرده و خداوند از آنها راضی است و آنها نیز از خداوند راضی هستند. انس افزود که ما آیه‌ای را می‌خواندیم که به قوم خود بگوییم ما به پروردگارمان رسیدیم و او از ما راضی است و ما نیز از او راضی هستیم.
اگر کسی گوید که این شهیدان اگر زندگانند و مرتزقان پس چونست که در جثت ایشان تصرف نیست، و زندگان را تصرف جثت باشد لا محاله؟ جواب آنست که نه هر که در جثت وی تصرف نیست مرده بود، نه بینی که مردم در خواب شود و در جثت وی تصرف نماند و وی مرده نیست؟ و کس باشد که در خواب چیزی بیند که از آن اندوهگین شود، و باشد که از خواب درآید و هنوز آن بقیت اندوه با وی بود، تا بدانی که در آن حال زنده است اگر چه متصرف نیست، همچنین ارواح شهدا جائز است که از اجسام ایشان مفارقت گیرد، و آن گه بنزدیک خداوند باشد نه مرده، پس ایشان را از این جهت مرده نباید گفت بلکه شهید باید گفت، از آنک وی بنزدیک خدای زنده است و روزی میخورد چنانک گفت بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ و بجای خویش شرح آن بتمامی گفته شود ان شاء اللَّه.
هوش مصنوعی: اگر کسی بگوید که این شهیدان اگر زنده‌اند و نفعی دارند، پس چرا در بدنشان تأثیری نیست و زندگان بر بدن خود تسلط دارند؟ باید گفت که هرکس که در بدنش تأثیری نیست لزوماً مرده نیست. مثلاً کسی را در نظر بگیر که در خواب است و بدنش در اختیار او نیست، ولی او مرده نیست. همچنین ممکن است کسی در خواب چیزهایی ببیند که او را غمگین کند و وقتی از خواب بیدار می‌شود، هنوز آن غم را در دل دارد که نشان میدهد او زنده است، حتی اگر نتواند بر بدنش تأثیر بگذارد. به همین ترتیب، ارواح شهدا ممکن است از بدنشان جدا شوند و نزد خداوند باشند، ولی نباید آنها را مرده نامید بلکه باید به آنها شهید گفت، زیرا آنها در نزد خدا زنده‌اند و روزی می‌خورند، چنان‌که در قرآن آمده است: «بل آنها زنده هستند و نزد پروردگارشان روزی می‌خورند.» و در جای خود به طور کامل توضیح داده خواهد شد ان شاء الله.
وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ الآیة... النون فیه للتأکید، و اللام جواب قسم محذوف علی تقدیر و اللَّه لنبلونّکم ای لنعاملنّکم معاملة المختبر، گفت با شما آن معاملت کنیم که کسی که آزمایش کند بِشَیْ‌ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ علی تقدیر، شافعی گفت این خوف بیم دشمن است در غزا، و این گرسنگی روزه ماه رمضان است و این کاست از مال زکاة صامت، و این کاست از تن آزاد کردن بردگان، و این کاست از میوه صدقه خرما و انگور و گفته‌اند که جوع آن قحط است که اهل مکه را هفت سال رسیده بود. وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ آن بود که مال و نعمت از دست ایشان بشد. وَ الْأَنْفُسِ بیماری و پیری و مرگ است. وَ الثَّمَراتِ مرگ فرزندان که فرزند را ثمره دل خوانند ذلک
هوش مصنوعی: ما شما را به آزمایش خواهیم گرفت، این نشانه تأکید است و "لام" جواب قسمی است که به صورت ضمنی ذکر شده است. یعنی خداوند خواهد گفت که ما شما را به گونه‌ای آزمایش خواهیم کرد که مانند کسی باشد که در حال آزمون است. این آزمایش با چیزهایی مانند ترس، گرسنگی، کاهش اموال و از دست دادن جان‌ها همراه خواهد بود. شافعی اشاره کرده است که این ترس می‌تواند ناشی از دشمنی در جنگ باشد و گرسنگی به روزه‌داری در ماه رمضان مرتبط است. همچنین کاهش اموال اشاره به زکات و صدقات دارد و از دست دادن جان‌ها می‌تواند به بیماری، پیری و مرگ مربوط باشد. در نهایت، مرگ فرزندان که به عنوان میوه دل شناخته می‌شوند، نیز جزء این آزمایش‌هاست.
فی قوله صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم «اذا مات ولد العبد قال اللَّه لملائکته أ قبضتم ولد عبدی؟
هوش مصنوعی: وقتی فرزند یک بنده الهی از دنیا می‌رود، خدا به فرشتگانش می‌فرسد: آیا فرزند این بنده‌ام را گرفته‌اید؟
فیقولون نعم. فیقول أ قبضتم ثمرة فؤاده؟ فیقولون نعم فیقول ما ذا قال عبدی؟ فیقولون حمدک و استرجع فیقول ابنوا لعبدی بیتا فی الجنة و سمّوه بیت الحمد.
هوش مصنوعی: پس آنها می‌گویند بله. او می‌پرسد آیا شما میوه دل او را گرفتید؟ و آنها می‌گویند بله. او می‌پرسد بنده‌ام چه گفت؟ آنها پاسخ می‌دهند: تو را حمد کرد و صبر کرد. سپس می‌فرماید: برای بنده‌ام در بهشت خانه‌ای بسازید و آن را "خانه حمد" نام‌گذاری کنید.
و ابتلاء ایشان باین چند چیز از بهر آن بود که تا چون پسینیان شنوند زودتر به پذیرفتن دین و اتباع صحابه درآیند، که گویند اگر نه این دین حق بودی و حجت آن روشن ایشان برین بلاها و مصیبتها با این دین صبر نکردندی، پس آن ایشان را چون برهانی باشد، بدین حق در آیند و اتباع صحابه کنند. آن گه مصطفی را گفت وَ بَشِّرِ الصَّابِرِینَ الَّذِینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قالُوا... ای مهتر! این شکیبایان را بر آن مصیبتها و محنتها بشارت ده، آنان که چون مصیبتی بایشان رسد گویند: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ انّا للَّه ای نحن و اموالنا للَّه عبیدا و ملکا، یفعل فیها ما یشاء وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ ای مقرون بالبعث بعد الموت فاللّه تعالی قادر علیه. انّا للَّه اقرار است ببعث و نشور و ثواب و عقاب، که اللَّه بآن قادر است و آن را توانا و بآن دانا.
هوش مصنوعی: آزمایش و سختی‌هایی که بر آنها وارد شد، به این خاطر بود که کسانی که در آینده می‌آیند، زودتر به پذیرش این دین و پیروی از صحابه بپردازند. آنها خواهند گفت که اگر این دین حق نبود، این افراد با این همه بلا و مصیبت، صبر نمی‌کردند. بنابراین، این می‌تواند دلیلی برای آنها باشد که به این حق بپیوندند و از صحابه پیروی کنند. سپس به پیامبر گفتند که به صابران که وقتی مصیبت به آنها میرسد، می‌گویند «ما از آن خدا هستیم و به سوی او بازمی‌گردیم» بشارت دهد. اینان افرادی هستند که در برابر مصائب شکیبایی دارند و اعتراف می‌کنند که همه چیز از آن خداست و او در آن هرچه بخواهد میکند. همچنین، این جمله تأکیدی است بر معاد و پاداش و عذاب که خداوند بر آن قدرت دارد و بر آن آگاه است.
قال النبی «من استرجع عند المصیبة جبّر اللَّه مصیبته و احسن عقباه و جعل له خلفا صالحا یرضاه»
هوش مصنوعی: پیامبر فرمودند: "هر کس در برابر مصیبت صبر و استقامت نشان دهد، خداوند مصیبت او را جبران کرده و عاقبت خوبی برایش رقم می‌زند و جانشینی صالح و مورد رضایت برای او می‌سازد."
و قال ما من مسلم و لا مسلمة یصاب بمصیبة فذکر مصیبة و ان قدم عهدها فیحدث لها استرجاعا، الّا احدث اللَّه له و اعطاه مثل ثوابها یوم اصیب بها.
هوش مصنوعی: هیچ مرد یا زن مسلمانی نیست که در زندگی خود با مصیبت یا بلایی روبرو شود و در هنگام یادآوری آن مصیبت، حتی اگر مدت زمانی از وقوعش گذشته باشد، بلافاصله از خود استرجاع (یعنی گفتن "اِنّا لله و اِنّا الیه راجعون") بکند، مگر اینکه خداوند به او پاداشی معادل با ثوابی که در روز مصیبت دریافت کرده، عطا میکند.
و قال عکرمة طفئ سراج النبی صلی اللَّه علیه و آله و سلّم فقال إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ فقیل یا رسول اللَّه أ مصیبة هی؟ قال نعم! کل شی‌ء یؤذی المؤمن فهو له مصیبة.
هوش مصنوعی: عکرمة گفت که چراغ پیامبر (ص) خاموش شد و ایشان فرمودند: «ما از آن خدا هستیم و به سوی او بازمی‌گردیم.» سپس از پیامبر پرسیدند: «آیا این مصیبت است؟» ایشان پاسخ دادند: «بله! هر چیزی که به مؤمن آسیب برساند، برای او یک مصیبت است.»
و قال اربع من کنّ فیه بنی له بیت فی الجنة: المعتصم بلا اله الا اللَّه لا یشک فیها، و من اذا عمل حسنة سرّته و حمد اللَّه علیها، و اذا عمل سیئة ساءته و استغفر اللَّه منها، و اذا اصابته مصیبة قال إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ.
هوش مصنوعی: و گفته شده که چهار نفر اگر در آنان ویژگی‌هایی وجود داشته باشد، برایشان در بهشت خانه‌ای ساخته می‌شود: کسی که به جز خداوند هیچ خدایی را نمی‌پرستد و در این امر شک ندارد، و کسی که هنگام انجام کار خوب خوشحال می‌شود و شکر خدا را به جا می‌آورد، و وقتی کار بدی انجام میدهد، ناراحت می‌شود و از خداوند طلب بخشش میکند، و وقتی مصیبتی به او میرسد، میگوید: "ما از آنِ خدا هستیم و به سوی او باز می‌گردیم."
پس ایشان را وعده داد که اگر در مصیبتها صبر کنند و جزع نکنند و استرجاع گویند، بر ایشانست از خداوند ایشان نه یک رحمت بلکه رحمتها، پس یکدیگر، ازین جهت صلوات بجمع گفت.
هوش مصنوعی: ایشان وعده دادند که اگر در سختی‌ها صبر کنند و ناله و فریاد نزنند و گفتن «إنا لله و إنا الیه راجعون» را فراموش نکنند، خداوند رحمت‌های زیادی بر آنها نازل خواهد کرد. به همین دلیل، یکدیگر را تشویق به دعا و صلوات کردند.
أُولئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ و صلاة رحمت است و ثناء نیکو، و رحمت خداوند بر بندگان فراوانست و وجوه آن بسیار دعاء ایشان اجابت میکند، و بر طاعت اندک سپاس داری میکند، و روزی فراخ بایشان می‌رساند، و برکت در معاش و در زندگانی میکند، و در حال درماندگی و بیچارگی و بیماری و درویشی فریاد میرسد، و بر دشمنان نصرت میدهد، و توفیق طاعت و روشنایی معرفت و هدایت میدهد. اینست که رب العزة گفت وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ قیل هم المهتدون الیوم الی الحق و الصواب، و غدا الی الجنة و الثواب عمر خطاب چون این آیت بر خواندی گفتی نعم العدلان و نعمت العلاوة، عنی بالعدلین اولئک علیهم صلوات من ربهم و رحمة، و بالعلاوة قوله وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ
هوش مصنوعی: این افراد مورد لطف و رحمت خداوند قرار دارند و بر آنها درود و ثنای نیک فرستاده می‌شود. رحمت خدا نسبت به بندگانش بسیار گسترده است و دعاهای آنها را مستجاب میکند. او به خاطر طاعات اندکشان سپاسگزاری میکند و روزی فراوانی به آنها میدهد. خداوند برکت را در زندگی و معیشتشان قرار میدهد و در زمان‌های سختی، بیماری یا فقر به آنها یاری می‌رساند و بر دشمنانشان پیروزی میدهد. همچنین به آنها توفیق انجام کارهای نیک و روشنایی شناخت و هدایت می‌بخشد. به همین دلیل خداوند فرموده است که این افراد هدایت یافته‌اند. گفته شده است که آنها در این دنیا به سوی حق و حقیقت و در آخرت به سوی بهشت و پاداش هدایت یافته‌اند. عمر بن خطاب هنگامی که این آیه را خواند، به درستی گفت که آنها مورد رحمت و برکت پروردگار هستند و در حقیقت، این افراد راه‌یافتگان به هدایت‌اند.
میبدی